Δεκαπέντε χρόνια χωρίς τη Ρένα Βλαχοπούλου

Φεύγουν τα χρόνια, φεύγουν γρήγορα... Έφτασε η δέκατη πέμπτη επέτειος του θανάτου της Ρένας Βλαχοπούλου. Δεκαπέντε χρόνια από το ζεστό απόγευμα της 29ης Ιουλίου 2004 όταν, στις επτά και δέκα, έγινε γνωστό από τηλεοράσεις και ραδιόφωνα ότι η δυνατή καρδιά της μεγάλης τραγουδίστριας και πρωταγωνίστριας είχε μόλις πάψει να χτυπά. 

Για τη φετινή επέτειο αποφάσισα να σταθώ αποκλειστικά στην τραγουδίστρια Ρένα Βλαχοπούλου και να ασχοληθώ με μια περίοδο της καριέρας της κατά την οποία κανείς/καμιά (και φυσικά ούτε η ίδια) μπορούσε να φανταστεί ότι μια μέρα θα θεωρούνταν μια από τις μεγαλύτερες κωμικές ηθοποιούς του θεάτρου και του κινηματογράφου. Στη δεκαετία του '40 η Ρένα Βλαχοπούλου ήταν απλώς(?) μια δημοφιλέστατη "μοντέρνα" τραγουδίστρια που δραστηριοποιούνταν κυρίως στις σκηνές των ελαφρών μουσικών θεάτρων, αλλά και των βαριετέ και, πιο σπάνια, στην πίστα των κοσμικών κέντρων της Αθήνας. Θα σας παρουσιάσω λοιπόν 15 ντοκουμέντα από την τραγουδιστική της πορεία εκείνης της περιόδου: κυρίως εξώφυλλα παρτιτούρων αλλά και άλλα έντυπα που μας σκιαγραφούν μια εικόνα του ρεπερτορίου της την περίοδο εκείνη.

Έχουμε ασχοληθεί και στο παρελθόν με το ντεμπούτο της Ρένας στην Αθήνα: στις 18 Ιουλίου του 1940 ξεκίνησε να τραγουδά στο κοσμικό κέντρο Αρτζεντίνα στο Καλαμάκι. Αν και συνήθως γράφεται και λέγεται (το'λεγε κι η ίδια) ότι η Ρένα Βλαχοπούλου ντεμπουτάρισε στην Όαση, οι εμφανίσεις της στο βαριετέ του Ζαππείου ξεκίνησαν στις 10 Αυγούστου του 1940. Συνεπώς, τον Ιούλιο του 1940 η Ρένα είναι ακόμα το αστέρι της Αρτζεντίνας. Αυτό αναφέρει άλλωστε και η λεζάντα μιας από τις πρώτες δημοσιευμένες (ενδεχομένως και της πρώτης) φωτογραφίες της στον αθηναϊκό τύπο και συγκεκριμένα στην εφημερίδα Βραδυνή, την 1η Αυγούστου του 1940. 

Τον Αύγουστο, παράλληλα με την Όαση, η Ρένα πραγματοποίησε εμφανίσεις και στον κινηματογράφο Αθηνά της οδού Πατησίων ενώ στα μέσα Οκτωβρίου εμφανίστηκε και σε ένα πρόχειρο βαριετέ που στήθηκε στη σκηνή του θεάτρου Μακέδου. Σε επιθεώρηση δεν μπορούσε ακόμα να τραγουδήσει γιατί δεν είχε δώσει ακόμα τις εξετάσεις για την απόκτηση της "άδειας εξασκήσεως θεατρικού επαγγέλματος". Οι εξετάσεις ορίστηκαν για τις 17 Οκτωβρίου και η άδεια της χορηγήθηκε στις 21 Οκτωβρίου. Τέσσερις μέρες μετά η Ρένα Βλαχοπούλου ντεμπουτάρισε σε επιθεώρηση του θιάσου των αδελφών Καλουτά στο θέατρο Παλλάς της Θεσσαλονίκης. Η δεύτερη στάση του σημερινού μας αφιερώματος είναι η σχετική διαφήμιση από την εφημερίδα Απογευματινή της Θεσσαλονίκης της 25ης Οκτωβρίου του 1940, όπου αναγράφεται τελευταίο, πριν το όνομα του μαέστρου, το "νέο αστέρι-ντιζέζ Βλαχοπούλου".

Ο μεγάλος αθηναϊκός θίασος ανηφόρισε στη συμπρωτεύουσα με τη φιλοδοξία να δώσει παραστάσεις για τρεις εβδομάδες. Δυστυχώς η κήρυξη του πολέμου ανάγκασε την πρώτη αυτή επιχειρηματική δραστηριότητα των αδελφών Καλουτά να τελειώσει άδοξα και περιπετειακά (η Άννα Καλουτά διηγούνταν συχνά τις προσπάθειες των ηθοποιών να βρουν τρένο για να επιστρέψουν στην Αθήνα). Στην Αθήνα πάντως οι δυο πρωταγωνίστριες συναντιούνται ξανά με τη Ρένα και τον Τραϊφόρο (και άλλα μεγάλα ονόματα με προεξάρχουσα τη Σοφία Βέμπο) στο θέατρο Μοντιάλ, όπου από την 1η Νοεμβρίου παίζονται για λίγες μέρες οι Βραδινές τρέλες, ακολουθεί η Πολεμική Επιθεώρηση (στην οποία η Ρένα Βλαχοπούλου, σύμφωνα με τις διηγήσεις του Μίμη Τραϊφόρου, τραγουδούσε το "Πατρίδα, πατρίδα, Ελλάδα δοξασμένη") και στις 16 Ιανουαρίου 1941 ο θίασος ανεβάζει την Μπέλα Γκρέτσια, πολεμική επιθεώρηση των Λαουτάρη-Χαρίτου-Συνοδινού. Εκεί η νεαρή ντιζέζ Ρένα Βλαχοπούλου τραγουδά σε μουσική Θόδωρου Παπαδόπουλου "Γλυκά μου μάτια, για σας παλάτια, θα χτίσω μαγικά..." Το εξώφυλλο της παρτιτούρας του τραγουδιού (πιθανότατα της πρώτης παρτιτούρας στην οποία αναγράφεται το όνομά της), από το αρχείο του πολυτιμότατου Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (ΕΛΙΑ) είναι η τρίτη στάση του σημερινού αφιερώματός μου.

Δυστυχώς λίγους μήνες μετά οι επιτυχίες του ελληνικού στρατού τερματίζονται από την εισβολή των Γερμανών στην Ελλάδα. Οι πολεμικές επιθεωρήσεις αποτελούν πια παρελθόν. Τα θέατρα όμως συνεχίζουν να παίζουν, οπερέτες στην αρχή, επιθεωρήσεις στη συνέχεια. Τα βαριετέ δίνουν επίσης παραστάσεις. Το καλοκαίρι του 1941 η Ρένα Βλαχοπούλου εμφανίζεται στο βαριετέ Πεύκα και εκεί τραγουδάει έναν... πολεμικό απόηχο, το ταγκό "Θα 'ρθεις ξανά;" ("Το τραγούδι της ειρήνης") των Θάνου Ρεμούνδου και Κώστα Κοφινιώτη: "Θα 'ρθεις ξανά, ειρήνη, πες μου πότε; Να'ν' η ζωή χαρούμενη σαν τότε; Με δίχως μίση να ξανανθίσει πάλι η αγάπη σ' όλη τη γη;" Το εξώφυλλο αυτής της παρτιτούρας, από το αρχείο του Νεκτάριου Αντωνιάδη, είναι ο τέταρτος σταθμός του αφιερώματός μου.

Πέμπτος σταθμός ένα τραγούδι και πάλι από τα "Πεύκα" και το καλοκαίρι του 1941. Valse hesitation αυτή τη φορά, με μουσική του Θέμη Μόρου και στίχους του Γιώργου Οικονομίδη: "Πρώτα την καρδιά σου αν θέλεις ρώτα". Και πάλι από το αρχείο του ΕΛΙΑ.

Ο χειμώνας του 1941-42 που ακολουθεί είναι φριχτός για όλους τους κατοίκους της πρωτεύουσας και φυσικά και για τη Ρένα. Στην αρχή της σεζόν βρίσκεται στον θίασο του Παρασκευά Οικονόμου που προσπαθεί παρά την πείνα, το ψύχος, τις διακοπές ρεύματος να παρουσιάσει οπερέτες. Οι αντίξοες συνθήκες νικούν τον θίασο και η Ρένα Βλαχοπούλου περιοδεύει στη συνέχεια στην Πάτρα, την Αμαλιάδα, το Αγρίνιο... Κάπου εκεί μάλλον αρχίζει να εμπλουτίζει το ρεπερτόριό της με ιταλικά τραγούδια με τα οποία θα γνωρίσει μεγάλη επιτυχία τον επόμενο χειμώνα, μαζί με τον Γιάννη Σπάρτακο. Πριν ξεκινήσει όμως αυτή η θριαμβευτική περίοδος της καριέρας της, κάνει μια στάση, στο τέλος του καλοκαιριού του 1942, στο βαριετέ Αλκαζάρ, μαζί με το Τρίο Μουτσάτσος. Από τις εμφανίσεις της εκεί προέρχεται το επόμενο εξώφυλλο παρτιτούρας (έκτη στάση του φετινού μου αφιερώματος): "Φτωχή μου αγάπη", ένα valse hesitation του Γιώργου Μαλλίδη σε στίχους του Κώστα Κοφινιώτη.

Παρτιτούρα από το αρχείο της Μουσικής Βιβλιοθήκης Λίλιαν Βουδούρη

Η συνεργασία Σπάρτακου-Βλαχοπούλου ξεκίνησε στο θέατρο Πάνθεον της οδού Πανεπιστημίου τον Νοέμβριο του 1942. Αρχικά ο θίασος Μάνου Φιλιππίδη-Μαρίκας Κρεβατά-Κώστα Δούκα-Ιωάννη Στυλιανόπουλου και Μαρίκας Νέζερ παρουσίασε ένα ποικίλο πρόγραμμα που είχε τον τίτλο Ρεβύ Βαριετέ (αρχικά ήταν μια προσωρινή λύση, αφού οι πρωταγωνιστές/τριες επρόκειτο να συμμετάσχουν σε οπερέτες του Θεάτρου Αθηνών του Κωστή Μπαστιά, αλλά δυστυχώς το εγχείρημα ναυάγησε...). Στο πρόγραμμα αυτό η Ρένα Βλαχοπούλου τραγουδά τα δυο πρώτα μεγάλα σουξέ της περιόδου της "Βασίλισσας της Τζαζ". Δυο ιταλικά τραγούδια που μεταφράζουν στα ελληνικά ο Αλέκος Σακελλάριος και ο Χρήστος Γιαννακόπουλος και διασκευάζει ο Σπάρτακος. Πρώτα ο περίφημος ύμνος στη... βροχή, το "Piove", έβδομη στάση του φετινού αφιερώματος.

Και όγδοη στάση το γλυκύτατο νανούρισμα "Dormi Bambina" που ως "Νάνι νάνι" μαγεύει τις Αθηναίες και τους Αθηναίους. Το τραγούδι έχει "περάσει" στην ιταλική του εκδοχή και μέσα από τις σελίδες του μυθιστορήματος Το τρίτο στεφάνι του Κώστα Ταχτσή--και έτσι δόθηκε η ευκαιρία στη Ρένα Βλαχοπούλου να τραγουδήσει ακαπέλα το ρεφρέν στη ραδιοφωνική προσαρμογή του μυθιστορήματος στο ιστορικό Τρίτο Πρόγραμμα (διασκευή του Γιώργου Παυριανού). Διασώζεται επίσης, και πάλι χάρη στην ΕΡΤ, μια σύντομη εκτέλεσή του (ένα κουπλέ και ρεφρέν) από τη Ρένα στα ελληνικά στη συναυλία "Πενήντα χρόνια Γιάννης Σπάρτακος" (Σεπτέμβριος 1984).

Στην ίδια συναυλία, μαζί με το "Νάνι Νάνι" η Ρένα τραγούδησε το ρεφρέν που συμπληρώνει την... τριλογία των ελληνοϊταλικών σουξέ εκείνης της περιόδου. Η αυτοαναφορική επιτυχία του ιταλού τραγουδιστή Αλμπέρτο Ραμπαλιάτι "Quando Canta Rabagliati" έγινε στα ελληνικά "Το μπουμπούκι που'χεις βάλει στα μαλλιά". Μεγάλη επιτυχία της Ρένας που είχε φαίνεται έναν μοναδικό τρόπο να ξεσηκώνει το κοινό επαναλαμβάνοντας τη συλλαβή "μπου" (γι' αυτό και τα περιοδικά της εποχής το αναφέρουν ως "Το μπουμπού-μπουμπούκι". Αν και δεν ηχογραφήθηκε για τη δισκογραφία, το τραγούδι έμεινε στη μνήμη της νεολαίας της εποχής που το ανακαλούσε δεκάδες χρόνια αργότερα... Το εξώφυλλο της παρτιτούρας είναι η ένατη στάση της σημερινής μας διαδρομής.

Ο Γιάννης Σπάρτακος φυσικά δεν περιορίστηκε στη διασκευή ιταλικών σουξέ, αλλά παρουσίασε μέσα στην Κατοχή και τις δικές του συνθέσεις που κινούνταν μέσα στις αρμονίες και τους ρυθμούς της τζαζ. Μια από τις πιο χαρακτηριστικές επιτυχίες του αυτής της περιόδου ήταν το "Όταν σκοτεινιάζει" που ευτυχώς υπάρχει ηχογραφημένο με τη φωνή της Ρένας Βλαχοπούλου, τόσο στη συναυλία του 1984 όσο και στον τελευταίο της δίσκο Η Ρένα τραγουδάει τζαζ (FM Records, 1997). Μπορούμε να βάλουμε τη φαντασία μας να δουλέψει για να υποθέσουμε πόσο υπέροχα το τραγουδούσε στα χρόνια της Κατοχής. Το εξώφυλλο της παρτιτούρας του τραγουδιού είναι ο δέκατος σταθμός του φετινού αφιερώματος.

H Ρένα Βλαχοπούλου συνέχισε να λανσάρει διασκευές ιταλικών τραγουδιών μέχρι και το καλοκαίρι του 1943 (η συνθηκολόγηση των Ιταλών τον Σεπτέμβριο του 1943 δεν άφηνε περιθώρια για νέες διασκευές). Μια από αυτές ήταν και το "Γυρίζω τα βράδια" (πρωτότυπος τίτλος: "Birimbo Birambo"). To εξώφυλλο της παρτιτούρας είναι ο ενδέκατος σταθμός του σημερινού αφιερώματος.

Πηγή της φωτογραφίας: η συλλογή του Πάνου Μαυραγάνη στον ιστότοπο https://palia.kithara.gr/ss.php?id=MTcxOTQxNTUz

Στα μέσα της χειμερινής σεζόν 1943-44 η Ρένα ανακοίνωσε ότι θα αραιώσει τις εμφανίσεις της λόγω του γάμου της με τον τραπεζίτη Γιάννη Κωστόπουλο. Είναι ζήτημα αν κατάφερε να μείνει δυο μήνες μακριά από τη σκηνή. Την άνοιξη του 1944 άρχισε και πάλι να τραγουδά σε βαριετέ και θέατρα. Το καλοκαίρι του 1944 ήταν η βασική τραγουδίστρια του θεάτρου Ερμής το οποίο παρουσίασε τέσσερις επιθεωρήσεις και μια μουσική ηθογραφία. Το πρώτο έργο της σεζόν ήταν τα Ελληνικά τοπία του Δημήτρη Γιαννουκάκη με μουσική του Γιώργουυ Μυρογιάννη: εκεί η Ρένα τραγουδούσε τα "Μάτια κανακάρικα". Είναι το μόνο τραγούδι της κατοχικής της περιόδου που ηχογράφησε η Ρένα--και μάλιστα αφού επέστρεψε από την Αμερική, το 1951. Έτσι είναι το πιο... κοντινό ντοκουμέντο που έχουμε για την περίόδο της "Βασίλισσας της Τζαζ". Το εξώφυλλο της παρτιρούρας του 1944 (γιατί υπάρχει και μια ακόμα που κυκλοφόρησε μαζί με τον δίσκο το 1951) είναι ο δωδέκατος σταθμός της σημερινής μας περιπλάνησης.

Βέβαια το... κομβικό τραγούδι της πρώτης περιόδου της καριέρας της Ρένας Βλαχοπούλου είναι το "Θα σε πάρω να φύγουμε" που έγραψε ο Γιάννης Σπάρτακος πάνω σε στίχους του Αλέκου Σακελλάριου και του Δημήτρη Ευαγγελίδη. Γνωρίζουμε πως η πρώτη έκδοση της παρτιτούρας του τραγουδιού αυτού κυκλοφόρησε το 1944 (συνολικά πραγματοποίησε τουλάχιστον έξι εκδόσεις, μεγάλος αριθμός για την εποχή εκείνη), αλλά δεν είναι βέβαιο αν αυτό συνέβη πριν ή μετά την Απελευθέρωση: ο Χρήστος Χαιρόπουλος θυμόταν ότι η Ρένα τραγουδούσε αυτό το τραγούδι στο Σινέ Νιους την άνοιξη του 1944--ωστόσο, ο Τύπος της εποχής μιλά για πρωτοφανή επιτυχία αυτού του τραγουδιού στο Σινέ Νιους το 1945. Στην Απελευθέρωση πάντως, τον Οκτώβριο του 1944, η Ρένα το τραγουδούσε στην επιθεώρηση Welcome στο θέατρο Κυβέλης. Η έρευνα για τη γέννηση του τραγουδιού σαφώς συνεχίζεται...Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης της παρτιτούρας είναι η δέκατη τρίτη στάση μας.

Μετά τον πόλεμο η Ρένα Βλαχοπούλου τραγουδά πια αγγλικά, αμερικανικά ακόμα και ρωσικά τραγούδια χωρίς να υπάρχει πλέον περιορισμός της λογοκρισίας. Τραγουδά επίσης λατινοαμερικανικά τραγούδια--αρχίζει σιγά σιγά η μόδα των τραγουδιών που μιλούν για μέρη εξωτερικά, για μαγικά νησιά, και αποτυπώνουν την ανάγκη του κόσμου να ξεφύγει από τη δυστυχία του πολέμου. Ένα τέτοιο τραγούδι ερμηνεύει η Ρένα το καλοκαίρι του 1945 στο θέατρο Ακροπόλ--το οποίο εγκαινιάστηκε την προηγούμενη χρονιά από τον θίασο Αρώνη-Χορν αλλά τώρα περνά στα χέρια της  "Μουσικής Εταιρίας Μαυρέα Αυλωνίτη". Η πρώτη επιθεώρηση που ανέβηκε στο ιστορικό θέατρο της οδού Ιπποκράτους είναι το Μπλε και άσπρο της τριάδας Ασημακόπουλος-Σπυρόπουλος-Παπαδούκας, οι οποίοι είναι υπεύθυνοι για τους ελληνικούς στίχους του σλόου (και όχι swing όπως λαναθασμένα αναγράφεται στο εξώφυλλο της παρτιτούρας) "Σ' ένα νησί χαμένο". Την αγγλική βερσιόν ("In One Exotic Island") υπογράφει ο εκδότης Μ. Χαρικιόπουλος (ίσως χρήσιμη για τους Άγγλους στρατιώτες που βρίσκονται στην Αθήνα;...). Η παρτιτούρα βρίσκεται στο αρχείο του ΕΛΙΑ.

Έχουν διασωθεί αρκετές παρτιτούρες από τη δραστηριότητα της Ρένας κατά τον ενάμιση χρόνο που μεσολάβησε ανάμεσα στην Απελευθέρωση και την αναχώρησή της για το εξωτερικό την άνοιξη του 1946, και δεν ξέρω ποια να διαλέξω για την τελευταία στάση του αφιερώματός μου. Τελικά επιλέγω το "Βρήκα μιαν άλλη" για να έχουμε μια ποικιλία από φωτογραφίες της: το συνέθεσε ο Ιωσήφ Ριτσιάρδης σε στίχους της τριάδας και πάλι για το Μπλε και άσπρο του 1945. Είναι ένα από τα δεκάδες τραγούδια που γνώρισαν επιτυχία με τη φωνή της Ρένας αλλά δεν ηχογραφήθηκαν ποτέ από εκείνη (τα περισσότερα δεν ηχογραφήθηκαν ποτέ). Το συγκεκριμένο ηχογραφήθηκε πάντως αρκετά χρόνια αργότερα στους ραδιοθαλάμους της Ελληνικής Ραδιοφωνίας από τη Ζωή Μάγγου (το εξώφυλλο από το αρχείο του ΕΛΙΑ και πάλι). 

Δεκαπέντε στάσεις λοιπόν στην τραγουδιστική καριέρα της Ρένας Βλαχοπούλου στη δεκαετία του 1940, πριν αναχωρήσει για την πεντάχρονη τουρνέ της στα εξωτερικό, για να τιμήσουμε τα δεκαπέντε χρόνια από την οριστική της αναχώρηση... Κυρία Ρένα Βλαχοπούλου, σας ευχαριστώ για άλλη μια φορά για τα δώρα της τέχνης σας αλλά και για τα κίνητρα που μου προσφέρετε για να βουτάω μέσα στη θάλασσα που λέγεται ελαφρό μουσικό θέατρο και να ανακαλύπτω διαρκώς θησαυρούς--και μαζί με αυτούς να ξανα-ανακαλύπτω και εσάς...

ΥΓ. Σας υπενθυμίζω το σημερινό αφιέρωμα του Σιδερή Πρίντεζη, στο Δεύτερο Πρόγραμμα, στις έξι το απόγευμα, όπου θα ακούσουμε τη Ρένα Βλαχοπούλου και τη Γεωργία Βασιιλειάδου στο δοκιμαστικό τους για τη ραδιοφωνική διασκευή του μυθιστορήματος Το τρίτο στεφάνι του Κώστα Ταχτσή.