Μια συζήτηση με τη Λήδα Χαλκιαδάκη

Ειρήνης της Μεγαλομάρτυρος σήμερα, το blog γιορτάζει γιατί γιορτάζει το όνομα της μούσας του. Πέρσι στείλαμε ευχές στην κυρία Άννα-Ειρήνη Καλουτά και το κάνουμε και φέτος. Ωστόσο φέτος θα ευχηθούμε και σε μιαν άλλη Ειρήνη, την κυρία Λήδα-Ειρήνη Χαλκιαδάκη, την κόρη της μεγάλης μας Δανάης Στρατηγοπούλου.

Συνάντησα για πρώτη φορά τη Λήδα αρκετά χρόνια πριν, το 2000, στον Αη-Νικόλα της Ραφήνας, λίγο πριν από το "Αυγουστιάτικο Φεγγάρι" εκείνης της χρονιάς. Το "Αυγουστιάτικο Φεγγάρι" ήταν μια εκδήλωση που διοργάνωνε για μια δεκαετία η Λήδα Χαλκιαδάκη: μουσικο-ποιητικές βραδιές με τη συμμετοχή και άλλων σπουδαίων καλλιτεχνών κάτω από το φως της πανσελήνου. Συνάντησα κι άλλες φορές τη Λήδα όσο ζούσε η Δανάη, ωστόσο θεωρώ ότι τη γνώρισα ουσιαστικά λίγες μέρες μετά τον θάνατο της μητέρας της, όταν μετά από παρέμβαση του φίλου Αντώνη Μποσκοϊτη, βρεθηκα να της παίρνω μία συνέντευξη που θα δημοσιευόταν στο Δίφωνο, μαζί με ενα κείμενό μου για τη Δανάη.

Τελικά, η συνέντευξη δεν δημοσιεύτηκε, γιατί λόγω του νέου σχήματος του περιοδικού χρειάστηκε να γίνει την τελευταία στιγμή περικοπή της ύλης. Δημοσιεύτηκαν όμως δυο σπάνια ντοκουμέντα που είχε την καλοσύνη να μου προσφέρει η Λήδα: μια οικογενειακή φωτογραφία της Δανάης, του συζύγου της, Γιώργου Χαλκιαδάκη, και της Λήδας αλλά και η πρώτη σελίδα από ένα βιβλίο του Γιώργου Χαλκιαδάκη, στην οποία υπάρχουν ιδιόχειρα σχόλια και αφιερώσεις των γονιών της Λήδας. Σκέφτηκα, λοιπόν, να σας παρουσιάσω εκείνη τη συζήτηση με δυο αφορμές: αφενός σήμερα είναι η γιορτή της Λήδας-Ειρήνης, αφετέρου σε λίγες μέρες, το Σάββατο 9 Μαίου, η Λήδα και η Δέσποινα Γλέζου παρουσιάζουν μια ξεχωριστή μουσική παράσταση στον Δίαυλο, με δικά τους τραγούδια, ροκ μπαλάντα, τραγούδι διαμαρτυρίας, λάτιν και τάνγκο, Χατζιδάκι, Piazzola, Σαββόπουλο, Λοίζο, Μάλαμα και ρεμπέτικο. Έκτακτες εμφανίσεις θα πραγματοποιήσουν φίλοι και συνάδελφοί τους ενώ οι δυο κυρίες μας υπόσχονται και μία έκπληξη...

Ακολουθεί, λοιπόν, η συνέντευξη που μου έδωσε η κυρία Λήδα Χαλκιαδάκη την 1η Φεβρουαρίου 2009. Στη διάρκεια της συνέντευξης η σημαντική τραγουδοποιός και ποιήτρια μου μίλησε για τη ζωή της με τη Δανάη αλλά και για τις τελευταίες μέρες της μεγάλης ερμηνεύτριας (για τις οποίες γράφτηκαν πολλές ανακρίβειες και άδικες κατηγορίες). Μου μίλησε ακόμα για την αδελφή της Δανάης και θεία της, τη σπουδαία μουσικολόγο Μίρκα Στρατηγοπούλου: η Μίρκα ζούσε ακόμα όταν συναντήθηκα με τη Λήδα, αλλά, όπως έχω ήδη γράψει, ακολούθησε τελικά την αδελφή της, στις 26 Φεβρουαρίου, ακριβώς 40 μέρες μετά το φευγιό της Δανάης. Ευχαριστώ για άλλη μια φορά, και από εδώ, την κυρία Λήδα Χαλκιαδάκη για τη συνέντευξη αλλά και το σπάνιο φωτογραφικό υλικό που μου παραχώρησε και της εύχομαι χρόνια πολλά και καλά, και καλή επιτυχία για την παράσταση στον Δίαυλο αλλά και τη νέα δισκογραφική δουλειά που ετοιμάζει...

Λένε πως όταν χάνουμε έναν γονιό, νιώθουμε ότι ξεριζώνεται ένα κομμάτι του εαυτού μας.

Έτσι είναι, ξεριζώνεται κάτι από μέσα μας. Εγώ όμως αυτό το αίσθημα ξεριζώματος το κουβαλάω στη ζωή μου από τα οκτώ μου χρόνια, όταν έχασα τον πατέρα μου, τον Γιώργο Χαλκιαδάκη, τον αγαπημένο σύζυγο της Δανάης. Από την άλλη όμως, ο Θεός σαν να ήθελε να φέρει κάποιες ισορροπίες, έδωσε απλόχερα έναν αιώνα ζωής στη Δανάη κι είχαμε τη χαρά να είναι όλα αυτά τα χρόνια κοντά μας.

Από τον Γιώργο Χαλκιαδάκη φοβάμαι ότι δεν έχετε πολλές αναμνήσεις.

Τον κουβαλάω πάντα μέσα μου τον Χαλκιαδάκη. Αυτά τα οκτώ χρόνια που ζήσαμε μαζί, μου έδωσε αγάπη για χίλιες ζωές. Ήτανε ένας καταπληκτικός Κρητικός, από αυτούς τους σπάνιους ανθρώπους που είναι όμορφοι μέσα κι έξω, και που δυστυχώς δεν πρόλαβε να δημιουργήσει... Είναι μια πληγή που δεν έκλεισε ποτέ μέσα μου.

Δανάη, Γιώργος Χαλκιαδάκης και Λήδα...
(φωτογραφία από το αρχείο της Λήδας Χαλκιαδάκη)

Πώς ήταν να μεγαλώνει κανείς με μια τόσο σημαντική μουσική προσωπικότητα όπως η Δανάη;

Κοιτάξτε... Αυτά τα δέκα χρόνια που ζήσαμε στην ουσία μόνες μας, δηλαδή από τα οχτώ μου μέχρι τα δεκαοχτώ μου—γιατί μετά έφυγε, πήγε στη Χιλή, στην αδελφή της, τη Μίρκα Στρατηγοπούλου—δεν έζησα τη συνηθισμένη ζωή ενός παιδιού εκείνης της εποχής. Δηλαδή, θυμάμαι από δέκα χρονών με πήγαινε στο θέατρο. Θυμάμαι τις πρόβες στο σπίτι του Νίκου Γούναρη, τα παλιά στούντιο του ΕΙΡ στη Ρηγίλλης, με τους τσολιάδες απέξω, όπου έκανε εκπομπές. Ακόμα, θυμάμαι τα καλοκαίρια στο Λαύριο, τις ατέλειωτες υπέροχες συζητήσεις της Δανάης με τον Σπήλιο Μεντή, τον Γιάννη Ρίτσο, τον κεραμίστα Βαλσαμάκη. Μέναμε φυσικά πάντα στο κέντρο, εμένα το χωριό μου είναι η... Πατησίων. Έκανε ό,τι μπορούσε, ήταν γενναίος άνθρωπος η Δανάη, και όσο ζούσε ο πατέρας μου, και μετά, μέχρι την ενηλικίωσή μου. Με έστελνε σε πολύ καλό σχολείο, σε παρθεναγωγείον...

Σας έμαθε μουσική εκείνη;

Μάθαινα πιάνο από τεσσάρων ετών, στο Εθνικό Ωδείο, του Καλομοίρη. Βέβαια παρακολουθούσα πάντα από παιδί τα μαθήματα φωνητικής που έκανε η μητέρα μου—στο σολφέζ με φώναζε να πω την άσκηση σωστά. Αλλά να ‘σαι ενός έτους και να ‘χεις τη Δανάη να σου τραγουδάει ληντ του Σούμπερτ, είναι κάτι μοναδικό. Ωστόσο, η φωνή μου, όπως μου είπε η θεία μου η Μίρκα, είναι ίδια με της γιαγιάς μου, της Πολυτίμης, που πέθανε πριν γεννηθώ.

Μιλήστε μου λίγο για τη θεία σας, τη Μίρκα Στρατηγοπούλου, την αδελφή της Δανάης.

Η Μίρκα είναι μια τεράστια μουσική προσωπικότητα που άνθισε σε μια τόσο μακρινή χώρα και οι Έλληνες δεν ξέρουν το έργο της. Είναι αρκετά μικρότερη από τη Δανάη. Είχε για πολλά χρόνια δική της έδρα ρυθμολογίας στο Καθολικό Πανεπιστήμιο της Χιλής. Όταν επισκέφτηκε την Ελλάδα, έφερε έναν άνεμο μουσικής ανανέωσης. Μας έφερε δίσκους τζαζ, μας έμαθε τα ακόρντα της μπόσα νόβα στην κιθάρα.

Δανάη και Μίρκα Στρατηγοπούλου
(φωτογραφία από το αρχείο της Λήδας Χαλκιαδάκη)

Είχατε επισκεφτεί τη Δανάη στη Χιλή;

Όχι, εμένα «ταξίδεψε η καρδιά κι αυτό μου φτάνει». Έπρεπε να δουλέψω για να ζήσω κι έτσι άρχισα το τραγούδι. Ήταν δημιουργικά αυτά τα χρόνια για τον Σπύρο Βλασσόπουλο και μένα, ηχογραφήσαμε τους δίσκους μας. Αλλά μας έστελνε υλικό η Δανάη. Εκτός από τα τραγούδια της σε ποίηση Νερούδα που τραγουδήσαμε στον δίσκο Χαμένο τίποτα δεν πάει, μας έστελνε αυθεντικά βινύλια βραζιλιάνικα και χιλιανά. Θυμάμαι πόσο κλάψαμε όταν μας έστειλε την «Alfosina y el Mar», αυτό το συγκλονιστικό τραγούδι για την ποιήτρια Alfonsina Storni. Η Δανάη γύρισε το 1973 από τη Χιλή—μόλις είχαμε παντρευτεί με τον Σπύρο—και έτσι γλίτωσε από τον Πινοσέτ, γιατί αν ήταν εκεί, θα είχε σίγουρα συλληφθεί. Θυμάμαι, ήμασταν μέλη της επιτροπής αλληλεγγύης στον Χιλιανό λαό, με τη Μελίνα, την Αμαλία Φλέμινγκ. Κάναμε πορείες, εκδηλώσεις, μια μεγάλη εκδήλωση το 1975 με την παρουσία της χήρας Αγιέντε. Μετά η Δανάη μετέφρασε σχεδόν όλο το έργο του Νερούδα, επίσης Λόρκα και άλλους σπουδαίους ισπανόφωνους συγγραφείς. Εγώ έκανα τα παιδιά μου.

Η Δανάη και η χήρα Αγιέντε στην Αθήνα, 1975

Ποια ήταν η επιρροή της Δανάης στο δικό σας έργο, το ποιητικό και το μουσικό;

Ήταν φυσικό να έχω συγγενική στάση ζωής και σκέψης. Καταρχήν η κοινή μας αγάπη προς την Ελλάδα και πάνω από όλα η σημασία της γυναίκας: η γυναίκα είναι το θεμέλιο της ζωής, έλεγε σε πολλά ποιήματά της η Δανάη. Βέβαια, εγώ ανήκω σε μια άλλη εποχή, την εποχή των Beatles, του Woodstock και της ροκ μπαλάντας. Ωστόσο πάντα τραγουδούσα—και λατρεύω—το γαλλικό τραγούδι, τα τάνγκο, ξέρω άπειρα παλιά ελαφρά τραγούδια, όλον τον Αττίκ, όλον τον Χαιρόπουλο. Σε μια εκπομπή του αγαπημένου μας Φρέντυ Γερμανού τραγούδησα, με τη συνοδεία του Χαιρόπουλου στο πιάνο, «Της φαντασίας το καράβι», αγαπημένο τραγούδι της Δανάης και του Βαγγέλη Παπαθανασίου, που ήμασταν παιδικοί φίλοι. Και είναι αυτό το τραγούδι που, δυο μέρες μετά το τελευταίο ταξίδι της Δανάης, νύχτα, μου έπαιξε στα πλήκτρα του ο Βαγγέλης, ενώ μιλούσαμε κι οι δύο συντετριμμένοι. Είναι κάτι που δεν θα ξεχάσω ποτέ.

Ξεχωρίζετε εσείς κάτι από το έργο της μητέρας σας;

Η Δανάη ήταν φυσικά ένας άνθρωπος του πνεύματος. Ήταν επίσης μια ολοκληρωμένη γυναίκα στην προσωπική της ζωή, αγάπησε πολύ, έγινε μητέρα και ευτύχησε να χαρεί πολλά χρόνια τα τρία εγγόνια της. Ωστόσο, για μένα, η κορύφωση της Δανάης ως προσωπικότητας είναι το σκεπτόμενο αίσθημά της. Και αυτή είναι η μεγάλη παρακαταθήκη που αφήνει στους Έλληνες, δηλαδή αυτό που εκφράστηκε μέσα από τη φωνή της ως κορυφαίας ερμηνεύτριας του τραγουδιού.

Ποια είναι τα σχέδια της οικογένειας από εδώ και πέρα, ποιες κινήσεις θα γίνουν για να τιμηθεί η μνήμη της;

Πρώτα απ’ όλα έχουμε τα πολύ κοντινά. Η Δανάη ήταν περήφανη για τον οικογενειακό τάφο των Στρατηγόπουλων. Είχε πολύ καιρό να ταφεί κάποιος σ’ αυτόν τον τάφο και χρειάζεται περιποίηση, πράγμα που θα προσπαθήσουμε να κάνουμε με όλες τις δυνάμεις μας. Έπειτα θα αρχειοθετήσουμε ηλεκτρονικά όλο το υλικό της Δανάης, που ξεκινάει από οικογενειακές επιστολές των αρχών του 20ού αιώνα. Και βέβαια ετοιμάζουμε με πολλούς φίλους λογοτέχνες και μουσικούς κάποιες εκδηλώσεις στη μνήμη της.

Η Δανάη συνοδεύει τη Λήδα στο "Τρεχαντήρι" του Αττίκ
στην εκπομπή του Φρ. Γερμανού "Το πορτρέτο της Πέμπτης" (1976)

Η πυρκαγιά που ξέσπασε στο σπίτι της Δανάης το 2003 δεν κατέστρεψε ολόκληρο το αρχείο της;

Όχι, φυσικά όχι. Όλα τα πράγματα που μπορούσαν να σωθούν μεταφέρθηκαν αμέσως εδώ, στο σπίτι μας. Καταστράφηκαν βέβαια κάποια πράγματα, μπορώ να πω το 1/3, και ειδικά αντικείμενα όπως το μικρό πιανάκι της και μια προσωπογραφία της που είχε ζωγραφίσει η Μυρτώ Λουντέμη, κόρη του Μενέλαου. Αλλά πολλά έγγραφα, βιβλία, φωτογραφίες και, προπαντός, η ιστορική κιθάρα της Δανάης έχουν σωθεί. Η κιθάρα θα δωρηθεί στο Μουσείο Λαϊκών Οργάνων στην Πλάκα. [Σημείωση του Rena Fan: η παράδοση της κιθάρας στο Μουσείο θα γίνει στις 22 Ιουνίου, στο πλαίσιο του εορτασμού της Παγκόσμιας Ημέρας της Μουσικής]

Από τον εορτασμό των 85 χρόνων της Δανάης
(φωτογραφία από το αρχείο της Λήδας Χαλκιαδάκη)

Τα τελευταία χρόνια η πολιτεία βοήθησε τη Δανάη;

Τι να σου κάνει κι αυτη η έρμη η πολιτεία... Για να αλλάξει η πολιτεία, πρέπει πρώτα να αλλάξουμε εμείς. Να ξεφύγουμε απ' την εσωτερική κακομοιριά και μιζέρια. Έκανε κάποια πράγματα η πολιτεία, ειδικά αξιόλογοι Υπουργοί Πολιτισμού, όπως η Μελίνα Μερκούρη, ο Ευάγγελος Βενιζέλος και ο νυν Υπουργός Πολιτισμού, ο Αντώνης Σαμαράς που τον ευχαριστούμε θερμά γιατί ευαισθητοποιήθηκε άμεσα κι έγινε η κηδεία της Δανάης δημοσία δαπάνη. Στην πυρκαγιά είχαν βοηθήσει επίσης ο Δήμος Αθηναίων και η Αλέκα Παπαρήγα. Έχω όμως ένα μεγάλο παράπονο, γιατί το περασμένο καλοκαίρι ήρθα επανειλημμένως σε επαφή με την ιδιαιτέρα του Υπουργού Υγείας και άκουγα ένα «Περιμένετε, θα περιμένετε...». Έτσι, κάποια στιγμή κάναμε εμείς αυτό που μπορούσαμε, με τις δικές μας δυνάμεις. Δεν είμαστε ζητιάνοι, αυτό το τονίζω. Καταφέραμε να έχει η Δανάη όλη την περιποίηση και την ιατρική παρακολούθηση που χρειαζόταν σ’ αυτήν την τελευταία δύσκολη φάση της ζωής της, και φυσικά την οικογένεια και τους οικείους της στο πλευρό της, μέχρι την τελευταία στιγμή. Γι’ αυτό και δεν ταλαιπωρήθηκε καθόλου. Μάλιστα, όταν κάναμε μια μικρή γιορτή τα Χριστούγεννα, τη ρωτήσαμε τι δώρο θέλει για τα γενέθλιά της (θα έκλεινε τα 96 στις 8 Φεβρουαρίου). Και μας απάντησε, με την ανάλαφρη και φρέσκια ψυχή που είχε πάντα: «Ένα γλυκό φιλί».

Η αισιοδοξία της είναι παράδειγμα ζωής για σας;

Φυσικά. Η Δανάη έλεγε ότι θέλει, όταν πεθάνει, οι καμπάνες να χτυπάνε χαρούμενα όπως όταν γεννιέται ένα παιδί. Και το καταπληκτικό είναι ότι ελάχιστες μέρες πριν το τελευταίο ταξίδι της, γεννήθηκε ο μικρός Σαντιάγο, το δισέγγονο της Μίρκας, και κατ’ επέκταση και της Δανάης, στο μακρινό Μεξικό. Κι έτσι οι καμπάνες χτύπησαν και πάλι χαρούμενα...