Κώστας Κλάββας

Την περασμένη Δευτέρα πέθανε μια σημαντική μορφή της ελληνικής μουσικής: ο συνθέτης, ενορχηστρωτής και διευθυντής ορχήστρας Κώστας Κλάββας έχασε στα 78 του χρόνια τη μάχη με τον καρκίνο. Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι θα μείνει στην ιστορία και με τις τρεις του ιδιότητες, διότι οι συνθέτες δεν είναι πάντοτε σπουδαίοι ενορχηστωτές/διευθυντές ορχήστρας. Ο Κλάββας όμως ήταν και αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι ακόμα και σε περιόδους που ο ίδιος δεν ηχογραφούσε δικούς του δίσκους ήταν περιζήτητος ως ενορχηστρωτής σε δίσκους άλλων καλλιτεχνών. Εκτός από τις δισκογραφικές δραστηριότητές του, ο Κλάββας ασχολήθηκε με την κινηματογραφική μουσική, ενώ οι ειδικοί κάνουν λόγο και για την αξιοσημείωτη ενασχόλησή του με τη λόγια μουσική. Αυτό φυσικά δεν ήταν κάτι τυχαίο: ήταν απόρροια των σοβαρών μουσικών σπουδών του.

Το Λεξικό Ελληνικής Μουσικής του Τάκη Καλογερόπουλου αναφέρει τις σπουδές του στο Εθνικό Ωδείο (πιάνο με την Τότη Αλεξοπούλου, θεωρητικά με τον Χρ. Αλεξόπουλο, 1945-53) και στο Ελληνικό Ωδείο (σύνθεση με τον Γ. Α. Παπαϊωάννου, 1962-1966). Φαίνεται όμως ότι τα μυστικά του ελαφρού τραγουδιού τα έμαθε κοντά στον Ανδρέα Παρίδη (όπως γράφει ο Μωυσής Άσερ στο www.ogdoo.gr), ο οποίος τον μύησε στη διεύθυνση ορχήστρας. Είχε ήδη ξεκινήσει την καριέρα του ως πιανίστας ορχήστρας από το 1954, ενώ το 1959 διηύθυνε για πρώτη φορά την ορχήστρα του ΕΙΡ. Είναι η χρονιά που εμφανίζεται και ως συνθέτης του ελαφρού τραγουδιού: συμμετέχει στο Α΄ Φεστιβάλ Ελαφρού Τραγουδιού του ΕΙΡ με το τραγούδι "Ένα γράμμα" σε στίχους Γιώργου Οικονομίδη που τραγούδησε η Ζωή Κουρούκλη. Όπως δήλωσε ο ίδιος σε συνέντευξή του στο περιοδικό μουσικής πολύτονον (απόσπασμά της δημοσιεύει το blog Δισκορυχείο), ο Κώστας Γιαννίδης και ο Άκης Σμυρναίος έκριναν πως ο ίδιος ο Κλάββας ήταν σε θέση να ενορχηστρώσει το τραγούδι του, το οποίο πήρε τελικά έπαινο.

Η καριέρα του συνδέθηκε με τα Φεστιβάλ ελαφρού τραγουδιού, τόσο του ΕΙΡ (το 1961 πήρε ξανά μέρος με το τραγούδι "Κισσός είν' η αγάπη μας") όσο και της Θεσσαλονίκης (πήρε το πρώτο βραβείο το 1963 με το "Πέταξε ένα πουλί" σε στίχους Αλέξη Αλεξόπουλου, με ερμηνευτές τον Γιάννη Βογιατζή και τη Νίκη Καμπά). Ο Γιάννης Βογιατζής ηχογράφησε σε δίσκους 45 στροφών κι άλλα γνωστά--και λιγότερο γνωστά--τραγούδια του, όπως τα "Σου το 'πα μια και δυο και τρεις" (στίχοι Κώστα Πρετεντέρη), "Μορφονιά" (στίχοι Αλέξη Αλεξόπουλου), "Το Φαράγγι", "Ο Τραγουδιστής σας".

Εκτός όμως από τη δισκογραφία, ο Κώστας Κλάββας ηχογράφησε πολλά τραγούδια του στους ραδιοθαλάμους του παλιού ΕΙΡ (του οποίου την ορχήστρα διηύθυνε για πολλά χρόνια και σε προγράμματα ορχηστρικής μουσικής). Στο αφιέρωμα που μετέδωσε χτες το Δεύτερο Πρόγραμμα (Πάμε σαν άλλοτε, παραγωγή: Σιδερής Πρίντεζης) ακούσαμε τέτοιες ηχογραφήσεις τραγουδιών του Κλάββα: "Γράφω στον ουρανό" με τον Γιάννη Βογιατζή και τη Ζωή Κουρούκλη, "Νύχτα βασίλισσά μου" (στίχοι Τάσου Μαστοράκη), με την Τζένη Βάνου, "Έρχεσαι σαν μπόρα" (στίχοι: Αλέξη Αλεξόπουλου) με τη Γιοβάννα, "Να 'ταν δική μου η θάλασσα" με τη Νίκη Καμπά, "Δάκρυ της άνοιξης" με τον Γιώργο Μούτσιο που πέθανε επίσης πριν από λίγες μέρες. Τέλος ακούσαμε μια σπάνια ηχογράφηση τραγουδιού του Κώστα Κλάββα με τη φωνή της Ρένας Βλαχοπούλου, με τίτλο "Και φεύγεις" (στίχοι: Αλέξη Αλεξόπουλου).

Η Ρένα Βλαχοπούλου δεν συνάντησε τον Κώστα Κλάββα μόνο στο ΕΙΡ. Δούλεψαν μαζί και στου "Μοστρού", το θρυλικό κέντρο της Πλάκας, τη σεζόν 1964-65 (πολύ παραγωγική σεζόν για τη Ρένα, έγραψα σχετικά πριν από λίγους μήνες). Εκεί στις 14 Οκτωβρίου ξεκίνησε τις εμφανίσεις του ένα μεγάλο σχήμα με τις/τους Ρένα Βλαχοπούλου, Μανώλη Καστρινό, Χρυσούλα Ζώκα, Άντζελα Ζήλια, Κάσση Τζάνετ, Κρυστάλ, Τρίο Μορένο, Σ. Κορρέ, Σ. Θεοδώρου, Αν. Μανούσο, Σταύρο Αυγερινό, τους Αναστασιάδη και Μιμίκα για τη λαϊκή ώρα, και την ορχήστρα του Κώστα Κλάββα που παρουσίαζε τη ρεβύ πίστας Μπερλίνα (όπως έχω ξαναγράψει, δεν είμαι σίγουρος σε τι ακριβώς παρέπεμπε ο τίτλος, όποιος/α ξέρει κάτι, ας μας διαφωτίσει!). Λίγο πριν τα Χριστούγεννα το σχήμα του "Μοστρού" παρουσίασε νέα ρεβύ πίστας με τίτλο Οι γάμοι της κυρίας Μπανταλεξάνδρου. Την περίοδο της Αποκριάς παρουσιάστηκε η ρεβύ Μασκαράτα, ενώ μετά το καρναβάλι παρουσιάστηκε μια τέταρτη ρεβύ με τίτλο Χορέψτε μαζί μας. Πιθανώς από εκείνη τη σεζόν προέρχεται η παρακάτω φωτογραφία που δημοσίευσε το Δισκορυχείον και αναδημοσιεύω εδώ με ευχαριστίες στον Φώντα Τρούσα.

Η ορχήστρα του Κώστα Κλάβα. Από αριστερά: Κρύσταλ τραγούδι, Κώστας Κλάβας πιάνο, Σταύρος Αυγερινός τραγούδι, Θανάσης Αραπίδης άλτο σαξόφωνο (καθιστός), Κώστας (αγνώστου επωνύμου) μπάσο (στηρίζεται στο πιάνο), Τάκης Πασβάντης τρομπέτα, Μίμης Κλάβας ντραμς (πίσω από τον Πασβάντη), Κυριάκος Καπούκης τενόρο σαξόφωνο, ηλεκτρική κιθάρα (όρθιος, πίσω από τον Μίμη Κλάβα). Η φωτογραφία προέρχεται από το αρχείο του Τάκη Πασβάντη και παραχωρήθηκε από τον Νίκο Μητρογιαννόπουλο στον Φώντα Τρούσα.

Από το 1961 ως το 1969 ο Κώστας Κλάββας έγραψε και μουσική για είκοσι περίπου ταινίες. Ξεκίνησε με το Βοήθεια, με παντρεύουνε του Ροβήρου Μανθούλη, ενώ συνεργάστηκε με τον Γιώργο Λαζαρίδη (σενάριο) και τον Γρηγόρη Γρηγορίου (σκηνοθεσία) για να καταθέσουν τη δική τους άποψη για το ελληνικό κινηματογραφικό μιούζικαλ με την ταινία Αυτό το κάτι άλλο, της εταιρίας Ρουσσόπουλοι-Λαζαρίδης-Σαρρής-Ψαρράς--τελικά η πρόταση Διαλιανίδη-Πλέσσα-Φίνου άρεσε περισσότερο στο κοινό, αν και πρέπει να πούμε ότι κάποιες/οι κριτικοί--ανάμεσά τους και η Ροζίτα Σώκου--τάχθηκαν υπέρ του Αυτό το κάτι άλλο (με τον Δαλιανίδη ο Κλάββας είχε ήδη συνεργαστεί στην Κυρία του κυρίου το 1962). Ακολούθησαν συνεργασίες με τον Ορέστη Λάσκο στις ταινίες Μικροί και μεγάλοι εν δράσει (όπου η Ελένη Ανουσάκη ξανατραγούδησε το "Πέταξε ένα πουλί", ο Βογιατζής τραγούδησε το "Σου το 'πα μια και δυο..." και ο Σειληνός επιθυμεί να απαντήσει στον χορό "Χάτζι-Χάτζι" που λάνσαρε ο Μάνος Χατζιδάκις στην Οδό Ονείρων και παρουσιάζει με τη βοήθεια του Κλάββα το... "Σείλι-Σείλι"!), Ο Εμίρης κι ο κακομοίρης, Φουσκοθαλασσιές, Να ζει κανείς ή να μη ζει και με άλλους σκηνοθέτες (Βαγγέλης Σειληνός, Ερρίκος Ανδρέου, Κώστας Λυχναράς). Έγραψε επίσης μουσική για θεατρικές παραστάσεις, ξεκινώντας με Το Ρετιρέ της Εύας το 1965 (θίασος Γιώργου Πάντζα, Μάρθας Καραγιάννη, Σταύρου Παράβα).

Μαρίκα Νέζερ, Σταύρος Παράβας, Μαίρη Αρώνη στο Μικροί και μεγάλοι εν δράσει

Όπως ανέφερα ήδη, ακόμα κι όταν δεν ηχογραφούσε δίσκους, ενορχήστρωνε τους δίσκους γνωστών ερμηνευτών/τριών: ο Γιάννης Πάριος, η Μαρινέλλα, ο Αντώνης Καλογιάννης, ο Τόλης Βοσκόπουλος, ο Κώστας Χατζής, η Ελπίδα, ο Πασχάλης, ο Δάκης και πολλοί/ές άλλοι/ες οφείλουν μέρος της επιτυχίας τους σ' εκείνον. Παράλληλα συνέχιζε να είναι ένας από τους βασικούς ενορχηστρωτές στο Φεστιβάλ Τραγουδιού της Θεσσαλονίκης (ενορχήστρωσε και διηύθυνε μεταξύ άλλων το  "Ήλιε μου γιε της χαραυγής" του Γ. Κουρουπού και το "Αδέλφια μου αλήτες πουλιά" του Τ. Βοσκόπουλου). Σε ένα από αυτά τα φεστιβάλ, διαβάζω στο Δισκορυχείον, και συγκεκριμένα στο 11ο (1972), γνωρίστηκε με τον Κώστα Τουρνά--όταν οι Poll διαγωνίστηκαν με τις «Μολυβιές φωτογραφίες»--, και στη συνέχεια συνεργάστηκνα στους δίσκους Απέραντα Χωράφια (1973) και Λευκά Φτερά (1975). Πιο σχετική βέβαια με τα ενδιαφέροντα αυτού του blog είναι η εργασία του σε δίσκους με τραγούδια που ανήκουν στο ρεπερτόριο του ελαφρού τραγουδιού: ο Κώστας Κλάββας ήταν ενορχηστρωτής και μαέστρος στον δίσκο της Μαρινέλλας με τραγούδια της Βέμπο, στον δίσκο Γιάννης Σπάρτακος: 50 χρόνια τραγούδι (με ερμηνεύτριες/ές τις/τους Μαρινέλλα, Τάνια Τσανακλίδου, Μπέσυ Αργυράκη, Κώστα Χατζή και Δάκη) καθώς και στον δίσκο Αναμνήσεις της Αλέκας Κανελλίδου.

Σημαντικότατη ήταν η συμβολή του Κώστα Κλάββα και στον τομέα της μουσικής εκπαίδευσης. Το 1967 ίδρυσε μαζί με τους Χρήστο Αλεξόπουλο και Βασίλη Παπαδημητριου τη "Σύγχρονη Σχολή Μουσικής" που μετεξελίχθηκε στο Κεντρικό Ωδείο. Επίσης, τη διετία 1994-1996, δίδαξε ως ειδικός επιστήμοντας στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών (στο οποίο, και συγκεκριμένα στη Φιλοσοφική Σχολή του, είχε φοιτήσει κι ο ίδιος από το 1952 ως το 1956). Παράλληλα με όλες αυτές τις δραστηριότητές του, εξακολουθούσε να συνθέτει (μέχρι και το τέλος της δεκαετίας του '90) έργα λόγιας μουσικής: κομμάτια για πιάνο, βιολί, πνευστά, για συμφωνική ορχήστρα αλλά και για μικρά σύνολα. Έγραψε επίσης χορωδιακά τραγούδια, τροπάρια και ψαλμούς (ήταν άλλωστε εγγονός του καθηγητή της Βυζαντινής μουσικής Κωνσταντίνου Κυρ. Κλάββα). Διηύθυνε επίσης την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών σε έργα Στραβίνσκυ, Μαρτινού και Μπετόβεν.

Και κλείνω με λίγα δείγματα της συνθετικής δουλειάς του Κώστα Κλάββα: από ηχογράφηση του αρχείου του παλιού ΕΙΡ ακούγεται η Νινή Ζαχά στο τραγούδι "Αν ξαναρθείς":

Ο Κώστας Κλάββας στο παλιό ελληνικό σινεμά: δυο τραγούδια από το Μικροί και μεγάλοι εν δράσει του Ορ. Λάσκου. Η Ελένη Ανουσάκη στο "Πέταξε ένα πουλί":


Και ο Γιάννης Βογιατζής στο "Σου το 'πα μια και δυο και τρεις":

Και (για να είμαστε συνεπείς και με τα ενδιαφέροντα του blog) ο Κώστας Κλάββας στην ελληνική επιθεώρηση--ίσως ερήμην του. Το 1973 ανεβαίνει η επιθεώρηση Το παιδί μίλησε των Πάνου Παπαδούκα-Κώστα Καραγιάννη-Νίκου Καμπάνη. Εκεί η Άννα Καλουτά τραγουδά το τραγούδι "Ο τραγουδιστής σας" του Κώστα Κλάββα που πρωτοτραγούδησε ο Γιάννης Βογιατζής με ελαφρώς παραλλαγμένους στίχους και με τον τίτλο "Ο πρωταγωνιστής σας". Από εκείνη την επιθεώρηση υπάρχει ένα ντοκουμέντο στο αρχείο της ΕΡΤ: ο Χρήστος Νέγκας παρουσιάζει τα θεριά της παλιάς επιθεώρησης Αλέκο Λειβαδίτη, Ρένα Ντορ (σύντομα ο Rena Fan θα παρουσιάσει ένα αφιέρωμα στη μεγάλη αυτή μορφή του μουσικού θεάτρου) και βέβαια την Άννα Καλουτά που τραγουδά αυτό το κομμάτι (στο 05:25). Η αξέχαστη πρωταγωνίστρια ερμήνευε συχνά το τραγούδι αυτό τα τελευταία χρόνια της ζωής της σε τηλεοπτικές της εμφανίσεις. Νομίζω ότι αξίζει να δείτε και μια από αυτές τις εμφανίσεις της, το 2001 στην εκπομπή Συν και Πλην της ΝΕΤ. Στο πιάνο τη συνοδεύει ο Αντώνης Τσίχλας.

Πηγές: τα διαδικτυακά αφιερώματα στον Κώστα Κλάββα που παρουσίασαν το Δισκορυχείον και το www.ogdoo.gr, το σχετικό λήμμα στο Λεξικό της Ελληνικής Μουσικής του Τάκη Καλογερόπουλου (εκδ. Γιαλελής, 2001) και το αφιέρωμα της εκπομπής του Δεύτερου Προγράμματος της ΕΡΑ Πάμε σαν άλλοτε που μεταδόθηκε στις 21/7/2012 (παραγωγή: Σιδερής Πρίντεζης).