Οδός Ονείρων

Σήμερα συμπληρώνονται 14 χρόνια από τον θάνατο του Μάνου Χατζιδάκι ενώ χτες συμπληρώθηκαν 46 χρόνια από την πρεμιέρα της Οδού Ονείρων, της μοναδικής επίσημης συνεργασίας της Ρένας Βλαχοπούλου με τον μεγάλο συνθέτη. Πολλές ιστοσελίδες, έντυπα, blog αναφέρονται σήμερα στον μεγάλο συνθέτη και στην τεράστια προσφορά του στον πολιτισμό του τόπου μας. Το blog αυτό έχει ήδη αναφερθεί στη γέννηση της Οδού Ονείρων και στη συμβολή της Ρένας Βλαχοπούλου στη γέννηση αυτή (η Οδός Ονείρων γεννήθηκε όταν η Ρένα Βλαχοπούλου κάλεσε τον Μάνο Χατζιδάκι να συνεργαστούν στο θέατρο "Μετροπόλιταν", διαβάστε εδώ περισσότερα), αλλά σήμερα θα σταθεί περισσότερο στην παράσταση, τιμώντας τη μνήμη του δημιουργού της αλλά και της πρωταγωνίστριάς της.

Τι ακριβώς ήταν η Οδός Ονείρων; Όπως είπαμε και παλιότερα, ήταν η πραγματοποίηση ενός ονείρου του Μάνου Χατζιδάκι: να φτιάξει ένα μουσικό θέαμα διαφορετικό από τις επιθεωρήσεις που παρουσιάζονταν τότε στα μουσικά θέατρα της Αθήνας (και που τόσο εμείς νοσταλγούμε σήμερα, αναλογιζόμενες/οι την εξέλιξη του είδους στις επόμενες δεκαετίες). Ο Ιάσονας Τριανταφυλλίδης, σε αφιέρωμά του στην παράσταση, αναφέρει πως η Ρένα Βλαχοπούλου θυμόταν το έργο ως μια επιθεώρηση «κουλτουριάρα» όπου «όλα ήταν περίεργα». Είναι πραγματικά ενδιαφέρον το γεγονός ότι εκείνο το καλοκαίρι οι δυο νέες μεγάλες δυνάμεις στον χώρο της μουσικής, ο Μάνος Χατζιδάκις και ο Μίκης Θεοδωράκης, αποφάσισαν να «ανανεώσουν» το είδος της επιθεώρησης έχοντας ο καθένας για πρωταγωνίστρια μια κορυφαία παρουσία της κλασικής μορφής του είδους (στην Όμορφη Πόλη του Θεοδωράκη που παιζόταν στο θέατρο «Παρκ», λίγα μέτρα πιο πάνω από το Μετροπόλιταν, πρωταγωνίστριες ήταν οι Άννα και Μαρία Καλουτά).

Αν και για την υπέροχη μουσική και των δυο παραστάσεων δεν φαίνεται να έχει κανείς αντίρρηση, γεννιέται το ερώτημα αν τελικά ο Χατζιδάκις και ο Θεοδωράκης πρότειναν κάτι διαφορετικό για να ανανεώσουν αυτό το μουσικοθεατρικό είδος. Οι κριτικοί της εποχής δεν δείχνουν ιδιαίτερα ενθουσιασμένοι για τα κείμενα και δυστυχώς δεν έχουμε πρόσβαση σ’ αυτά για να τα κρίνουμε. Η αλήθεια είναι ότι οι δυο παραστάσεις πολεμήθηκαν αρκετά από δημοσιογραφικούς κύκλους της εποχής, καθώς αρκετοί από τους καθιερωμένους συγγραφείς ήταν και δημοσιογράφοι ή χρονογράφοι και έτσι καταλαβαίνει κανείς ότι τα διάφορα έντυπα δεν ήταν πρόθυμα να δεχτούν τις προτάσεις των δύο συνθετών και των συνεργατών τους, ενώ ιδιαίτερα για τον Μάνο Χατζιδάκι πολλοί ακόνιζαν τα μαχαίρια τους, γιατί ο ίδιος είχε εκφραστεί ανοιχτά για τους συντελεστές του μουσικού θεάτρου και του ελαφρού τραγουδιού με καθόλου κολακευτικά λόγια.

Από τις κριτικές πάντως συμπεραίνουμε ότι η Οδός Ονείρων πέτυχε περισσότερο από την Όμορφη Πόλη τον στόχο της να προσφέρει ένα θέαμα διαφορετικό από τα συνηθισμένα, που αν και δεν διακρινόταν για τα εμπνευσμένα του κείμενα ή την καυστική σάτιρα, ο απολογισμός του είναι τελικά θετικός, όπως γράφει ο Κ. Σκαλιόρας στον Ταχυδρόμο της 26^ης Ιουνίου 1962: «Και είναι φανερό πως όσοι ευθύνονται για το αποτέλεσμα, δεν μπορεί παρά να ανήκουν στην ίδια συντροφιά, με κοινή καλλιτεχνική δεκτικότητα και συγγενικό χιούμορ». Και πράγματι, μπορεί να αναφερόμαστε πάντα στον Μάνο Χατζιδάκι, γιατί η μουσική του κρατά ζωντανή την Οδό Ονείρων σχεδόν μισό αιώνα μετά την τελευταία αυλαία της, ωστόσο μεγάλη συμβολή στην επιτυχία της παράστασης είχαν και ο Μίνως Αργυράκης τα σκίτσα του οποίου ήταν η αφορμή για να γεννηθούν οι ήρωες και οι ηρωίδες του έργου, αλλά και ο Αλέξης Σολομός με τα κείμενα και τη σκηνοθεσία του, και ο Μανώλης Καστρινός με τις χορογραφίες του.

Στην Οδό Ονείρων πρωταγωνιστούσαν ο Δημήτρης Χορν, η Ρένα Βλαχοπούλου, η Μάρω Κοντού, η Ζωή Φυτούση, ο Γιώργος Κωνσταντίνου, ο Βαγγέλης Πρωτόπαπας, ο Γιώργος Εμιρζάς, ο Λευτέρης Βουρνάς. Χόρευαν ο Μανώλης Καστρινός και η Χρυσούλα Ζώκα. Με μικρότερα γράμματα στο πρόγραμμα αναφέρονται 41 ακόμα ονόματα νέων ηθοποιών και χορευτών που επιλέχτηκαν μετά από ακροάσεις: ανάμεσά τους ο Γιώργος Μαρίνος που καθιερώθηκε τραγουδώντας το βασικό μοτίβο του έργου, ο Ντίνος Καρύδης, η Νίκη Λεμπέση, η Ζέτα Αποστόλου, η Β. Κρούσκα, ο Φ. Γεωργίτσης. Τη 18μελή ορχήστρα του θέατρου «Μετροπόλιταν» διηύθυνε ο Στέλιος Καφαντάρης. Με το Μ. Αργυράκη συνεργάστηκε για τα σκηνικά ο Τάσος Ζωγράφος ενώ βοηθός σκηνοθέτη ήταν ο Αντώνης Αντωνίου.

Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των συντελεστών της Οδού Ονείρων, τις κριτικές που δημοσιεύτηκαν αλλά και το πρόγραμμα της παράστασης, καταλαβαίνουμε ότι μια από τις βασικές πρωτοτυπίες του έργου ήταν ότι υπήρχε ένα ενιαίο θέμα: οι κάτοικοι μιας γειτονιάς της Αθήνας διηγούνταν και πραγματοποιούσαν ένα όνειρό τους. Αντί για τον κομπέρ της κλασικής επιθεώρησης, υπήρχε ο φωτογράφος (Δημήτρης Χορν) που παρουσίαζε τους τύπους της γειτονιάς και τους βοηθούσε να πραγματοποιήσουν τα όνειρα και τις επιθυμίες τους. Ολόκληρο το θέατρο, και όχι μόνο η σκηνή, αναπαριστούσε τη γειτονιά αυτή όπως την εμπνεύστηκε ο Μίνως Αργυράκης: τα σκηνικά του περιτριγύριζαν το κοινό το οποίο συχνά αιφνιδιαζόταν από την εμφάνιση των ηθοποιών από τα διάφορα σημεία της πλατείας. Tο έργο ξεκινούσε με τον «Πρόλογο» στον οποίο μάλλον εμφανίζονταν όλοι οι κάτοικοι της Οδού Ονείρων και ο οποίος ολοκληρωνόταν με το υπέροχο «Όνειρο παιδιών της γειτονιάς» που τραγουδούσε ο Γιώργος Μαρίνος, ενώ χόρευαν η κυρά (Χρυσούλα Ζώκα) και ο νέος (Γιώργος Εμιρζάς). Στη συνέχεια εμφανιζόταν η Σούλα Μπάστα σατιρίζοντας τη μεγάλη επιτυχία του Χατζιδάκι «Τα παιδιά του Πειραιά» και αμέσως μετά ήταν η σειρά της Ρένας Βλαχοπούλου με το νούμερο «Όνειρο της οθόνης».

Σ’ αυτό το νούμερο η Ρένα υποδυόταν τη χήρα της γειτονιάς που ονειρευόταν να γίνει πρωταγωνίστρια του κινηματογράφου. Στα επίκαιρα της εποχής βλέπουμε τον φωτογράφο Χορν να την υποδέχεται: φοράει το ριχτό καρό φόρεμα που φορούσε και στην πρώτη σκηνή της ταινίας Μερικοί το προτιμούν κρύο (που γυριζόταν εκείνο το καλοκαίρι). Ο φωτογράφος της δείχνει την απεικόνιση του ονείρου της ως ένα ολόσωμο σκίτσο του Μίνου Αργυράκη, πίσω από το οποίο στεκόταν η Ρένα ενώ φαινόταν μόνο το κεφάλι της. Σε λίγο εμφανιζόταν με την τουαλέτα της μεγάλης πρωταγωνίστριας του σινεμά (μάλλον άλλαζε πάνω στη σκηνή). Στη συνέχεια οι θεατές παρακολουθούσαν το γύρισμα της ταινίας και τους βεντετισμούς της νευρικής πρωταγωνίστριας που πλέον λέγεται Ρένα Βόλβο (όνομα που παραπέμπει στη Ρίτα Κάντιλακ, πρωταγωνίστρια ελληνικών ταινιών εκείνων των χρόνων) και ηρεμεί τρώγοντας μόνο στραγάλια: στα επίκαιρα βλέπουμε τον καβγά της νευρικής πρωταγωνίστριας με τον σκηνοθέτη Τζον Φάπας (Γιώργος Κωνσταντίνου). Το νούμερο ολοκληρωνόταν με την προβολή της ίδιας της ταινίας: σύμφωνα με το πρόγραμμα η ταινία λεγόταν Η ναυμαχία της Σαλαμίνος, σύμφωνα με τις κριτικές της εποχής λεγόταν Αμάρτησα για το αρνί μου.

Στο δεκάλεπτο αυτό φιλμάκι παραγωγής της «Πιπίνος Φιλμ» (που γυρίστηκε από τη Φίνος Φιλμ και αν όντως υπάρχει στα αρχεία της, απορώ γιατί δεν το έχει προβάλει ποτέ κανείς) ο σκηνοθέτης του (αλλά και σκηνοθέτης όλης της παράστασης) Αλέξης Σολομός θυμάται πως «η Ρένα Βλαχοπούλου κάθεται σ’ ένα βράχο φορώντας έξωμη εσθήτα κι αναγνωρίζει στο φουστανελλοφόρο Μίνω Αργυράκη το γιο του διαφθορέα της, Μάνου Χαζηδάκι, που καταφτάνει καβάλα σ’ ένα γάιδαρο, ενώ μια ανώνυμη προβατίνα κάνει ένα αυγό»! Είναι πολύ αστείο το γεγονός ότι η Ρένα Βλαχοπούλου σατίριζε τις πρωταγωνίστριες του κινηματογράφου την ίδια στιγμή που άρχιζε να χτίζει τη δική της κινηματογραφική καριέρα καθώς το Μερικοί το προτιμούν κρύο που γύριζε ο Γιάννης Δαλιανίδης εκείνο το καλοκαίρι και προβλήθηκε στις αρχές του ’63 την καθιέρωσε στο σινεμά και της χάρισε την αθανασία…

Μετά από το «Όνειρο της οθόνης» ακολουθούσε το «Αερικό», στο οποίο τραγουδούσε ο Γιώργος Ζωγράφος και χόρευαν η Χρυσούλα Ζώκα και ο Μανώλης Καστρινός. Αμέσως μετά ήταν η σειρά των «Αδελφών Τατά», ένα νούμερο που παρωδούσε τους "10 μικρούς Νέγρους" της Αγκάθα Κρίστι.

Τις αδελφές Τατά που από δύο γίνονται πέντε και μετά εξαφανίζονται μία-μία υποδύονταν οι Μάρω Κοντού, Ζωή Φυτούση, Ρένα Βλαχοπούλου, Νίκη Λεμπέση και ο Βαγγέλης Πρωτοπαπάς (στο ρόλο της μιας από τις πέντε που εγχειρίζεται και γίνεται αρσενικιά...)! Το χαριτωμένο αυτό τραγούδι έφτασε δυστυχώς στις μέρες μας χωρίς τη φωνή της Ρένας… Ευτυχώς υπάρχουν οι φωτογραφίες από την παράσταση.

Οι αδελφές Τατά, από τον Λαγκαδά που ήσαν δύο, που ήσαν δύο μοναχά...
Μα είχαν μια καλή μαμά κι έναν άταχτο μπαμπά κι έτσι γίναν τρεις, γίναν τρεις, γίναν τρεις.
Οι αδελφές Τατά, από τον Λαγκαδά που ήσαν δύο, που ήσαν δύο μοναχά...
Μα είχαν μια χοντρή μαμά κι ένα αδύνατο μπαμπά κι έτσι γίναν τέσσερις με μια.
Οι αδελφές Τατά, από τον Λαγκαδά που ήσαν δύο, που ήσαν δύο μοναχά...
Μα είχαν μια χρυσή μαμά κι ένα ακούραστο μπαμπά κι έτσι γίναν πέντε στη σειρά.
Οι αδελφές Τατά, από τον Λαγκαδά που ήσαν δύο, που ήσαν δύο μοναχά...

Μα η μοίρα κυβερνά και παντρεύτηκε η μια, κι έτσι μείναν τέσσερις ξανά
Οι αδελφές Τατά, από τον Λαγκαδά, που ήσαν δύο, που ήσαν δύο μοναχά.
Μα η μοίρα κυβερνά και φαρμάκι πήρε η μια, κι έτσι μείναν τρεις πάλι ξανά
Οι αδελφές Τατά, από τον Λαγκαδά, που ήσαν δύο, που ήσαν δύο μοναχά.
Μα η μοίρα κυβερνά και εγχειρίστηκε η μια, κι έγινε, κι έγινε αρσενικιά.
Οι αδελφές Τατά, από τον Λαγκαδά, που ήσαν δύο, που ήσαν δύο μοναχά.
Μα η μοίρα κυβερνά κι αγαπήσαν τον Θωμά, και πεθάναν στον καβγά ποια θα πάρει τον Θωμά
Οι αδελφές Τατά, από τον Λαγκαδά, που ήσαν δύο, που ήσαν δύο μοναχά.
Μα η μοίρα κυβερνά και δεν έμεινε καμιά από τις αδελφές Τατά!

Η πρώτη πράξη της Οδού Ονείρων ολοκληρωνόταν με το «Όνειρο για Τεντυμπόυδες», τη «Μανούλα μου» που τραγουδούσε ο Λάκης Παπάς και το «Όνειρο Καλοκαιριάτικης Μέρας» στο οποίο η Μάρω Κοντού, ο Λευτέρης Βουρνάς και άλλα παιδιά της Οδού Ονείρων λανσάρουν τον νέο χορό «Χάτζη-Χάτζη».

Η δεύτερη πράξη ξεκινούσε με το «Όνειρο ιδανικής συζύγου» που σατίριζε τις ραδιοφωνικές διαφημίσεις της εποχής και αμέσως μετά ο Λάκης Παπάς τραγουδούσε τον «Κυρ-Μιχάλη», που τον υποδυόταν ο Γιώργος Κωνσταντίνου. Στη συνέχεια δεν είναι ξεκάθαρο αν σ’ αυτό το σημείο ή λίγο αργότερα, προς το τέλος του έργου, ο Δημήτρης Χορν ερμήνευε τον θρυλικό «Ηθοποιό», παρλάτα που τόσο μας γοητεύει σήμερα αλλά που δεν ικανοποίησε τους περισσότερους κριτικούς της εποχής εκείνης. Ακολουθούσε το τραγούδι «Έφυγε το τρένο» με τη Ζωή Φυτούση.

Η Ρένα Βλαχοπούλου εμφανιζόταν για μια ακόμα φορά στο επόμενο νούμερο: νέοι και νέες της Οδού Ονείρων διασκεδάζουν σε μια ταβέρνα όπου χορεύει το «Άστρο της Ανατολής» Χρυσούλα Ζώκα ενώ η τραγουδίστρια Ρένα Βλαχοπούλου υμνεί την ομορφιά της. Το όμορφο αυτό τραγούδι εντάχθηκε ως ορχηστρικό κομμάτι στον δίσκο της Οδού Ονείρων ενώ στα αρχεία του ΕΙΡ υπάρχει μια ηχογράφηση εκείνης της εποχής με τη φωνή της Μαίρης Λίντα (αργότερα η μουσική αυτή χρησιμοποιήθηκε και στους τίτλους της ταινίας Τοπ Καπί ενώ με στίχους του Άκου Δασκαλόπουλου έγινε το "Μαγικό χαλί" και ηχογραφήθηκε από τη Φλέρυ Νταντωνάκη). Άραγε το ηχογράφησε ποτέ και η Ρένα; Και αν ναι, έχει διασωθεί αυτή η ηχογράφηση; Ας θυμηθούμε εδώ τους στίχους του που τους είχε γράψει ο ίδιος ο Μάνος Χατζιδάκις:

Άστρο,
βγαίνεις μες στο βράδυ
μ’ άσπρο
φως μες στο σκοτάδι.

Φέγγεις
σαν μια στερνή μου αχτίδα
παντοτινή μου ελπίδα
σε τούτη τη γη.

Είναι
στον ουρανό γραμμένο
χαρά να περιμένω
κι εκείνη να αργεί.

Η Οδός Ονείρων ολοκληρωνόταν με το «Πάρτυ» όπου ο Δημήτρης Χορν παρουσίαζε τη Μάρω Κοντού στο τραγούδι «Το πουλί».

Στο εξαιρετικό ένθετο που συνοδεύει την πιο πρόσφατη έκδοση του CD της Οδού Ονείρων, ο Βασίλης Νικολαΐδης αναφέρει ότι, πέρα από τα νούμερα που παρουσιάσαμε παραπάνω, η Ρένα Βλαχοπούλου ήταν πανταχού παρούσα στο ρόλο μιας κουτσομπόλας και τραγουδούσε διάφορα τραγούδια όπως τα «Θαλασσοπούλια» που είπε αργότερα η Αλίκη Βουγιουκλάκη στην ταινία Aliki, my love. Τι να έχει σωθεί άραγε από όλο αυτό το υλικό;

Η Αλίκη Βουγιουκλάκη είχε πάντως κάποια στιγμή την τιμητική της στην παράσταση της Οδού Ονείρων. Ο Χατζιδάκις αποφάσιζε κάθε τόσο να κάνει τονωτικές ενέσεις στο έργο και έτσι πραγματοποίησαν έκτακτες εμφανίσεις η Αλίκη, η Νάνα Μούσχουρη και ο Ευγένιος Σπαθάρης με τον Καραγκιόζη του. Ειδικότερα η Αλίκη Βουγιουκλάκη εμφανίστηκε σε τέσσερις παραστάσεις της Οδού Ονείρων ένα Σαββατοκύριακο του Αυγούστου. Εμφανιζόταν στο «Όνειρο της Οθόνης», μαζί με τη Ρένα Βλαχοπούλου, και τραγουδούσε τις μεγάλες κινηματογραφικές επιτυχίες που της είχε γράψει ο Μάνος Χατζιδάκις. Άλλη μια σπάνια θεατρική στιγμή που χάθηκε για πάντα… Μόνο κάποιες φωτογραφίες από τις πρόβες μαρτυρούν αυτή την πρώτη καλλιτεχνική συνάντηση των δύο κυριών που έμελλε να είναι και η τελευταία.

Όπως ανέφερα και στην ανάρτηση του Απριλίου, η θεατρική και μουσική ιστορία μας στάθηκε για χρόνια άδικη απέναντι στη Ρένα Βλαχοπούλου, αποσιωπώντας το γεγονός ότι είχε έναν τόσο ενεργό ρόλο στην παράσταση της Οδού Ονείρων: ανήκε σε άλλη εταιρία και δεν ήταν δυνατή η συμμετοχή της στον δίσκο με τη μουσική του έργου, το όνομά της δεν αναφερόταν καν στο εξώφυλλο και το μεγάλο κοινό που γνώριζε και λάτρευε των δίσκο για τέσσερις δεκαετίες αγνοούσε αυτή την τόσο σημαντική λεπτομέρεια (πόσο μάλλον το γεγονός ότι χάρη στην ίδια τη Ρένα και τον Μανώλη Καστρινό ξεκίνησε όλη αυτή η υπόθεση την άνοιξη του ’62). Ευτυχώς με την οριστική έκδοση του CD που επιμελήθηκε ο Βασίλης Νικολαΐδης το 2000 αποκαταστάθηκε αυτή η αδικία…

Κι αν η ίδια η Ρένα θυμόταν την Οδό Ονείρων σαν μια παράξενη, «κουλτουριάρα» επιθεώρηση, οι κριτικοί της εποχής φρόντιζαν να τονίσουν την απολαυστική της παρουσία σ’ αυτό το ιδιαίτερο έργο. Ο Βάσος Βαρίκας έγραψε στα Νέα: «Από τα περισσότερο επιτυχημένα αναφέρω τη σάτιρα των σταρ και των ελληνικών φιλμς, όπου παρεμβαίνει και ο κινηματογράφος με πρωταγωνιστές, εκτός από την αμίμητη κ. Βλαχοπούλου, τον κ. Χατζηδάκι ως λήσταρχο, τον κ. Καστρινό και τον κ. Αργυράκη». Ο Κ. Σκαλιόρας έγραψε στον Ταχυδρόμο της 26^ης Ιουνίου 1962: «Από τους ηθοποιούς, ο Δημήτρης Χορν και η Ρένα Βλαχοπούλου, είναι κυριολεκτικά απολαυστικοί, με σίγουρη αίσθηση της κωμικής αποτελεσματικότητας, με μεγάλη σκηνική άνεση». Ο Αχιλλέας Μαμάκης έγραψε στις Εικόνες της 22^ης Ιουνίου 1962: «Μετά από τον θαυμάσιο Χορν έχει δικαιωματικά θέση στον πίνακα της επιτυχίας η Ρένα Βλαχοπούλου. Κεφάτη και ζωηρή, δίνει με χαρακτηριστικές πινελιές τους τύπους που υποδύεται και είναι η επικρατέστερη ανάμεσα στα γυναικεία στελέχη του συγκροτήματος».

Η Οδός Ονείρων κατέβηκε στα μέσα Σεπτεμβρίου του 1962. Είναι κρίμα που αυτή η σημαντική συνεργασία της Ρένας Βλαχοπούλου με τον Μάνο Χατζιδάκι δεν άφησε κανένα ντοκουμέντο, πέρα από τις φωτογραφίες, τις κριτικές και τα λιγοστά «βουβά» πλάνα από τα επίκαιρα της εποχής. Δυστυχώς δεν επαληθεύτηκαν οι στίχοι του «Τι θα μείνει» που τραγούδησε η Ρένα στα χρόνια του ‘80: δεν έμειναν ούτε καν «κάποιοι δίσκοι στο πικάπ, κι αυτοί φθαρμένοι…». Η μόνη «Βλαχοπουλική» ερμηνεία «Χατζιδακικού» τραγουδιού που φαίνεται να έχει φτάσει στις μέρες μας είναι το «Έλα πάρε μου τη λύπη» που ηχογραφήθηκε στους ραδιοθαλάμους του ΕΙΡ (και που μας ξαναθύμησε χτες ο Σιδερής Πρίντεζης από την εκπομπή του Δεύτερο Πρόγραμμα). Ας το ακούσουμε και σήμερα, για να θυμηθούμε δυο σπουδαίους ανθρώπους του ελληνικού πολιτισμού, προερχόμενους από δυο πολύ διαφορετικούς καλλιτεχνικούς κόσμους, με διαφορετικές καταβολές και αναφορές, που όμως κάποια στιγμή συνεργάστηκαν με… ονειρικά αποτελέσματα.

Πηγές:

Απέργης, Φώτης. «Ο μεγάλος Βουλικός». Ελευθεροτυπία, 13 Ιουνίου 2004.
Βαρίκας, Βάσος. Κριτική Θεάτρου. Αθήνα: Παπαζήσης, 1972.
Μπαγιέρης, Δημήτρης. Δημήτρης Χορν. Αθήνα: Οδός Πανός, 1997.
Νικολαΐδης, Βασίλης (επιμ.). Μάνος Χατζιδάκις. Οδός Ονείρων (CD). MINOS EMI, 2000.
Σολομός, Αλέξης. Βίος και παίγνιον. Σκηνή-Προσκήνιο-Παρασκήνια. Αθήνα: Δωδώνη, 1980.
Τριανταφυλλίδης, Ιάσονας. «Ήταν κάποτε η Οδός Ονείρων». Δίφωνο, τ. 21, Ιούνιος 1997.

Οι φωτογραφίες προέρχονται από τις παραπάνω πηγές καθώς επίσης και από το βιβλίο του Μάκη Δελαπόρτα Βίβα Ρένα (Αθήνα: Άγκυρα, 2004) ενώ τα σκίτσα από το πρόγραμμα της Οδού Ονείρων.