Έντεκα χρόνια χωρίς τη Ρένα Βλαχοπούλου

Σαν σήμερα, πριν από έντεκα χρόνια, την Πέμπτη, 29 Ιουλίου 2004, στις 7.10 το απόγευμα, τα τηλεοπτικά κανάλια διέκοψαν το πρόγραμμά τους για να μεταδώσουν σε απευθείας μετάδοση από το Ιατρικό Κέντρο Αθηνών την ανακοίνωση των γιατρών που φρόντιζαν επί δύο εβδομάδες τη Ρενα Βλαχοπούλου: η μεγάλη ηθοποιός και τραγουδίστρια είχε πεθάνει πριν από δέκα λεπτά. Δεν ήταν ξαφνική η είδηση, αλλά στο άκουσμά της οι άνθρωποι που την αγάπησαν (και ήταν τόσο πολλοί...) ένιωσαν ένα σφίξιμο. Η Ρένα είχε αποσυρθεί από χρόνια από τα καλλιτεχνικά δρώμενα, ήταν όμως τόσο όμορφο να ξέρει κανείς ότι βρισκόταν πάντα ανάμεσά μας και απολάμβανε τους καρπούς τόσων χρόνων δουλειάς αλλά και την αγάπη των δικών της ανθρώπων και του κοινού. Έντεκα χρόνια μετά όμως, συνειδητοποιούμε πως η Ρένα Βλαχοπούλου είναι πάντα παρούσα μέσα από τις ταινίες και τις ηχογραφήσεις της, ενώ ως Ρένα Φαν, ψάχνοντας στον Τύπο των περασμένων δεκαετιών και σε παλιά αρχεία, εξακολουθώ να εκπλήσσομαι από το εύρος των δραστηριοτήτων της και την επαναλαμβανόμενη διαπίστωση των ειδικών ότι το σπάνιο ταλέντο της λάμπρυνε το ελληνικό θέαμα και τους χώρους τους οποίους υπηρέτησε.

Το φετινό αφιέρωμα του Ρένα Φαν στην εντεκάχρονη απουσία της Μούσας του είναι έντεκα σκίτσα της. Έντεκα σκίτσα που δημοσιεύτηκαν σε έντυπα ή "στόλισαν" τίτλους ταινιών της απεικονίζοντας διαφορετικές όψεις της Ρένας και παραπέμπουν σε διαφορετικές φάσεις της καριέρας της... Αν και δεν ξέρω πώς ακριβώς ορίζεται το σκίτσο και πώς διαφοροποιείται από τη ζωγραφική, ξέρω πως οι επιλογές που έκανα για το σημερινό αφιέρωμα δεν ανήκουν στη ζωγραφική (όπως οι προσωπογραφίες του Νίκου Ζαχόπουλου--διαβάστε εδώ--ή άλλων καλλιτεχνών που φιλοτέχνησαν πορτρέτα της Ρενας Βλαχοπουλου). Επίσης, δεν θα αναφερθώ στην animated μορφή της Ρένας στην τόσο χαριτωμένη σειρά Ουκ αν λάβοις παρά του μη έχοντος--το σχετικό αφιέρωμα εδώ. Μιλώ για σχέδια που αν και δεν είναι κινούμενα, κάποια από αυτά--ειδικά εκείνα που παραπέμπουν στην κινηματογραφική της περσόνα--νιώθω ότι έχουν τόση κίνηση όσο και η αεικίνητη Ρένα μας.

Το πρώτο σκίτσο μας πάει στον πρώτο κατοχικό χειμώνα, τον πιο δύσκολο από τους τρεις κατοχικούς χειμώνες που έζησαν οι Αθηναίες/οι: πρωτόγνωρες συνθήκες κατοχής σε συνδυασμό με τον απίστευτα κρύο καιρό και φυσικά τη δολοφονική πείνα που αιφνιδίασε τα αστικά κέντρα, και κυρίως την πρωτεύουσα, και σκότωσε δεκάδες χιλιάδες πολίτες. Ωστόσο, μέσα σε αυτές τις σκληρές συνθήκες η θεατρική ζωή της Αθήνας παρουσιάζει κίνηση... Η Ρένα έδωσε το "παρούσα" σε θεατρικά έργα αλλά και θεάματα βαριετέ. Το πρώτο σκίτσο (που πιθανώς είναι και το πρώτο της καριέρας της) αφορά τη συμμετοχή της σε μια οπερέττα που παρουσίασε ο θίασος του Παρασκευά Οικονόμου στο θέατρο Αλάμπρα της οδού Πατησίων. Μετά το έργο Η δασκάλα του χωριού που παίχτηκε για λίγο περισσότερο από έναν μήνα, ο Οικονόμου παρουσίασε την οπερέττα Δουλειές με φούντες του Γιώργου Θίσβιου, βασισμένη σε ξένο έργο, και με μουσική του περίφημου μαέστρου της εποχής Γιώργου Βιτάλη. Για την παρουσίαση αυτού του έργου ο θίασος του Οικονόμου ενισχύθηκε με τρία καινούρια στελέχη: τον κωμικό Γιάννη Σπαρίδη, την καρατερίστα Φωφώ Λουκά και την τραγουδίστρια Ρένα Βλαχοπούλου, που μπορεί να μην είχε καλά-καλά συμπληρώσει ενάμιση χρόνο παρουσίας σε αθηναϊκές σκηνές, είχε όμως δημιουργήσει αίσθηση με το ταλέντο της και τη γλυκιά της παρουσία. Η σύμπραξη των τριών στελεχών με τον θίασο του Οικονόμου διαφημίστηκε στον Τύπο με ένα σκίτσο που απεικόνιζε τις τρεις νέες συμμετοχές και τον θιασάρχη... Η παράσταση διέγραψε την αξιοπρεπή πορεία της σε δύσκολες συνθήκες (εκτός όλων των άλλων, περιορισμοί στη χρήση του ηλεκτρικού ρεύματος ανάγκασαν τον θίασο να μη δώσει παραστάσεις αρκετές φορές) και τελικά ο θίασος διαλύθηκε δυο μήνες μετά την πρεμιέρα για να δώσει τη θέση του σε θέαμα βαριετέ...

Εξώφυλλο παρτιτούρας του 1942 από τη συλλογή της Βιβλιοθήκης Λίλιαν Βουδούρη

Το καλοκαίρι του 1942 το όνομα της Ρένας Βλαχοπούλου έχει ακουστεί ακόμα περισσότερο--και μάλιστα όχι μόνο στην Αθήνα, αλλά και στη Δυτική Ελλάδα όπου πραγματοποίησε μια σύντομη περιοδεία με επιθεωρησιακό θίασο αλλά και το Τρίο Μουτσάτσος (υπάρχουν σχετικές φωτογραφίες από τις εμφανίσεις τους στη Ναύπακτο). Μετά την επιστροφή της στην Αθήνα η Ρένα εμφανίζεται στο πρόγραμμα του βαριετέ Αλκαζάρ και πάλι μαζί με το Τρίο Μουτσάτσος (και είναι σχετικά "μεγαλούτσικο" όνομα για να διαφημίζεται και πάλι η έναρξη των εμφανίσεών της στον Τύπο της εποχής). Μια παρτιτούρα της εποχής μάς πληροφορεί ότι μεγάλο σουξέ της εκεί είναι το valse hesitation "Φτωχή μου αγάπη" που έγραψε ο Γιώργος Μαλλίδης (μέλος του Τρίο). Στο εξώφυλλο της παρτιτούρας δεν υπάρχει φωτογραφία της Ρένας, αλλά ένα σκίτσο βασισμένο σε μια από τις πρώτες της φωτογραφίες που δημοσιεύτηκαν στον Τύπο της εποχής αλλά και σε εξώφυλλα "μουσικών τεμαχίων"...

Η ίδια φωτογραφία που συνέχισε να κοσμεί τα εξώφυλλα των μεγάλων επιτυχιών της τζαζ καριέρας της Ρένας στη διάρκεια της χειμερινής σεζόν 1942-43 ήταν η έμπνευση για ένα ακόμα κατοχικό σκίτσο που αποτέλεσε ίσως το πρώτο της εξώφυλλο σε περιοδικό: ήδη από τα χρόνια του Μεσοπολέμου ήταν δημοφιλέστατα τα περιοδικά που δημοσίευαν στίχους τραγουδιών (ελαφρών κυρίως αλλά σε μικρό ποσοστό και ρεμπέτικων) και συνέβαλαν στη διάδοσή τους όχι μόνο στην Αθήνα αλλά και σε ολόκληρη την Ελλάδα: Το τραγούδι, Το Αθηναϊκό Τραγούδι, Το Ελληνικό Τραγούδι και το Ράδιο τραγούδι που τον Ιανουάριο του 1943 φιλοξενεί τη Ρένα στο εξώφυλλό του--μετά την πολύ μεγάλη επιτυχία που γνωρίζει ως "Βασίλισσα της Τζαζ" στο θέατρο Πάνθεον (στα χρόνια της Κατοχής υποθέτω ότι θα ήταν πολύ πιο οικονομικό για τους εκδοτικούς οίκους να έχουν σκίτσα στα εξώφυλλα και όχι φωτογραφίες...).

Από το Αλφαβητάρι του Ελληνικού Κινηματογράφου του Άρη Μαλανδράκη, εκδόσεις Bell, 2000

Το τέταρτο σκίτσο μας μεταφέρει στα μέσα της δεκαετίας του '50. Η Ρένα έχει ξεκινήσει επίσημα πλέον την καριέρα της ηθοποιού και πρωταγωνιστεί στην πρώτη της ελληνική ταινία: οι Πρωτεουσιάνικες περιπέτειες του Γιάννη Πετροπουλάκη προβάλλονται τον Νοέμβριο του 1956. Στους τίτλους της ταινίας υπάρχουν χαριτωμένα σκίτσα μιας κοπέλας που παραπέμπει στην ηρωίδα που υποδεύται η Ρένα, αλλά δεν της μοιάζουν πάρα πολύ. Σε μια από τις αφίσες όμως του έργου βλέπουμε ένα σκιτσαρισμένο πορτρέτο της Ρένας και του Κούλη Στολίγκα--που παραπέμπει στη θρυλική σκηνή της ταινίας στην οποία η Ρένα διανύει τη διαδρομή Πειραιάς-Ομόνοια καβάλα στον γάιδαρό της, τον Κόντε... Η αφίσα αναδημοσιεύεται στο λεύκωμα του Άρη Μαλανδράκη Το αλφαβητάρι του ελληνικού κινηματογράφου που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Bell το 2002.

Από το Αλφαβητάρι του Ελληνικού Κινηματογράφου του Άρη Μαλανδράκη, εκδόσεις Bell, 2000

Στο ίδιο λεύκωμα αναδημοσιεύεται και το πέμπτο σκίτσο που προέρχεται από το περιοδικό Ρομάντσο. Σε κάποιο τεύχος που κυκλοφόρσε 1961 το περιοδικό ρωτά γνωστές πρωταγωνίστριες του θεάτρου και του σινεμά τι χαζεύουν στις βιτρίνες. Η Ρένα Βλαχοπούλου απαντά ότι χαζεύει δίσκους γιατί έχει μια μεγάλη συλλογή δίσκων που θελει να εμπλουτισει. Η απάντησή της δίνει την ευκαιρία στον Αρχέλαο (αν δεν κάνω λάθος!) να την παρουσιάσει σε ένα σκίτσο του μπροστά σε ένα κατάστημα δίσκων...

Τα δυο επόμενα σκίτσα προέρχονται από τίτλους ταινιών. Η πρώτη μεγάλη κινηματογραφική επιτυχία της Ρένας και πρώτη της συνεργασία με τη Φίνος Φιλμ είναι το πρώτο μιούζικαλ που γύρισε ο Γιάννης Δαλιανίδης, το περίφημο Μερικοί το προτιμούν κρύο που προβλήθηκε τον Γενάρη του 1963. Στους τίτλους της ταινίας υπάρχουν σκίτσα που συνοδεύουν το όνομα του Ντίνου Ηλιόπουλου (το αγόρι με τα ναυτικά ρούχα), της Ζωής Λάσκαρη (χορεύτρια με μαγιό) και της Ρένας Βλαχοπούλου (η Ρένα και ο Λάκης ως ορειβάτες). Αν και στο σκίτσο δεν διακρίνονται πολλές λεπτομέρειες, νομίζω ότι παραπέμπει πολύ επιτυχημένα στο ντουέτο Βλαχοπούλου-Ηλιόπουλος και για αυτόν τον λόγο είναι από τα αγαπημένα μου. Αν και δεν αναφέρεται το όνομα του υπευθύνου για τους τίτλους της ταινίας, υποθέτω πως είναι ο Άρης Αλαγιάννης ο οποίος είναι ο δημιουργός των τίτλων της δεύτερης ταινίας της Ρένας Βλαχοπούλου στη Φίνος Φιλμ Ένα κορίτσι για δύο (προβλήθηκε το φθινόπωρο του 1963) από την οποία προέρχεται το έβδομο σκίτσο του σημερινού αφιερώματος.

Στους τίτλους του Ένα κορίτσι για δύο υπάρχουν σκίτσα δίπλα στα ονόματα όλων των πρωταγωνιστών/τριών αλλά και των βασικών συντελεστών της ταινίας. Είναι η μόνη ταινία που το όνομα της Ρένας βρίσκεται τόσο... χαμηλά στην κατάταξη (έκτο για την ακρίβεια), αν και συνοδεύεται από την τιμητική φράση "και η": ακόμα θυμάμαι τη μέρα που, παιδί ακόμα, πρωτοείδα την ταινία και που περίμενα με την ανήλικη ανυπομονησία του Ρένα Φαν--η οποία, εδώ που τα λέμε, δεν ενηλικιώθηκε ποτέ για ό,τι έχει να κάνει με τη Ρένα Βλαχοπούλου...--να εμφανιστεί το ονομα της στους τίτλους--η εκτη θεση φάνταζε τόσο μακρινή, αλλά εκτός από το "και η", το ξάφνιασμα το γλύκανε η μουσική του Μίμη Πλέσσα που γίνεται πιο απαλή με την εμφάνιση του ονόματος της Ρένας αλλά και το χαριτωμένο σκίτσο που παραπέμπει στην Πολυξένη, τη χήρα ("με τα μαύρα της και με την τσαχπινιά της...") αδελφή του αυστηρού καθηγητή Κίμωνα που τολμά να διεκδικήσει εκ νέου την ευτυχία σμίγοντας με τον στεγνοκαθαριστή Προκόπη (τον υπέροχο Γιάννη Βογιατζή). Σκίτσο του Αλαγιάννη που απεικονιζει την ηρωίδα που υποδύεται η Ρένα στην ταινία, αλλά δεν παραπέμπει, για μένα, ευθέως στην ίδια τη Ρένα και για αυτό δεν το συμπεριέλαβα στη λίστα, υπάρχει και στους τίτλους της ταινίας του Αλέκου Σακελλάριου Η θεία μου η χίπισσα).

Σκίτσο του Πάνου Μαραγκού από το Έθνος της Κυριακής

Αντίθετα, πιο κοντά στη Ρένα είναι το σκίτσο του Πάνου Μαραγκού από το Έθνος της Κυριακής (συνόδευε το κείμενο που έγραψε τον Σεπτέμβριο του 2004 ο Δημήτρης Ιατρόπουλος για τη συμπλήρωση των 40 ημερών από τον θάνατο της Ρένας). Το σκίτσο του Μαραγκού είναι εμπνευσμένο από φωτογραφία που τραβήχτηκε στα γυρίσματα της ταινίας Φωνάζει ο κλέφτης.

Από το λεύκωμα του Γήση Παπαγεωργίου Ο Μεγάλος Θίασος (εκδ. Αστραία, 2000)

Τα τρία πιο αγαπημένα μου σκίτσα τα άφησα για το τέλος. Τα δύο από αυτά ανήκουν στον Γήση Παπαγεωργίου ο οποίος τα συμπεριέλαβε στο λεύκωμα Ο μεγάλος θίασος που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αστραία το 2000 και περιλαμβάνει τα σκίτσα πολλών ηθοποιών του ελληνικού θεάτρου εμπνευσμένα από τους ρόλους τους. Έτσι, το ένα σκίτσο της Ρένας Βλαχοπούλου παραπέμπει στις άφθονες κωμικές στιγμές έκρηξης οργής (για τα αδέλφια της, τις πελάτισσες, τις γειτόνισσες...).

Από το λεύκωμα του Γήση Παπαγεωργίου Ο Μεγάλος Θίασος (εκδ. Αστραία, 2000)

Το δεύτερο σκίτσο του Παπαγεωργίου αποτυπώνει την κωμική αντιμετώπιση από τη Ρένα όλων των παραλόγων που την περιτριγύριζαν στις ταινίες της... Απορία, ειρωνεία, ήρεμη απόγνωση "Τι ζωή, Χριστέ μου, σ' αυτό το σπίτι"...

Σκίτσο της Έλλης Σολομωνίδου-Μπαλανου από την Καθημερινή (1992)

Τα σκίτσα της Έλλης Σολομωνίδου-Μπαλάνου είναι εδώ και χρόνια κλασικά... Από τη δεκαετία του '60, έχει αποτυπώσει με την ιδιαίτερη ματιά της, στη Μεσημβρινή, τις Εικόνες και την Καθημερινή, αμέτρητες παραστάσεις του ελληνικού θεάτρου και κάθε είδους καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, πετυχαίνοντας να αποδώσει κάθε φορά με θαυμαστή ακρίβεια τον ρόλο αλλά και την ψυχοσύνθεση του/της ηθοποιού... Όταν πήρα στα χέρια μου τον τόμο της 30 χρόνια θέατρο (εκδόθηκε το 1988) που συγκέντρωνε πλήθος σχεδίων της, στεναχωρήθηκα που δεν βρήκα μέσα κάποιο σκίτσο της Ρένας--γνωρίζοντας μάλιστα ότι είχε σχεδιάσει τα κοστούμια της για τη μάλλον ατυχήσασα τηλεοπτική σειρά Μια Αθηναία στην Αθήνα το 1976. Και τολμώ να πω ότι θύμωσα λιγάκι όταν τον Νοέμβριο του 1994, παρουσίασε σκίτσα σχεδόν όλων των βραβευθέντων από το Θεατρικο Μουσείο αλλά όχι της Ρένας Βλαχοπούλου (είχε τιμηθεί, όπως και η Άννα Καλουτά, με το έπαθλο "Παναθήναια" για τη συνολική προσφορά της στην επιθεώρηση). Τελικά, τo 1998 ανακάλυψα (και... της τα συγχώρεσα όλα!) στο ένθετο Επτά Μέρες της Καθημερινής ένα σκίτσο της Ρένας Βλαχοπούλου που φαίνεται πως είχε πρωτοδημοσιευτεί στην εφημερίδα το 1992 συνοδεύοντας ένα κείμενο του Γιάννη Βαρβέρη για τους πρωταγωνιστές και τις πρωταγωνίστριες της επιθεώρησης (το κείμενο είχε με τη σειρά του δημοσιευτεί για πρώτη φορά στα μέσα της δεκαετίας του '80 και αναδημοσιευτεί σε συγκεντρωτική έκδοση των κριτικών του αξέχαστου ποιητή και κριτικού). Στο σκίτσο η Ρένα είναι η μόνη πρωταγωνίστρια ανάμεσα σε άξιους πρωταγωνιστές του μουσικού θεάτρου (Χρ. Βαλαβανίδης, Στ. Παράβας, Γ. Γκιωνάκης, Ντ. Ηλιόπουλος, Τ. Γιαννόπουλος, Σ. Μουστάκας, Ν. Σταυρίδης και Στ. Ψάλτης): η μορφή της δεν παραπέμπει σε κάποια κωμική σκηνή, όπως τα δυο προηγούμενα σκίτσα, αλλά εκπέμπει τη γοητεία και το μυστήριο της σταρ, ενώ στο βλέμμα της υπάρχει το κωμικό υπονοούμενο, η συνωμοτική διάθεση, η αυτοπεποίθηση και η κρυφή υπόσχεση για το κέφι που μπορεί να σου προσφέρει σε λίγο...

Κλείνοντας την ανάρτηση, σκέφτομαι πως αξίζει τον κόπο να παραθέσω από το κείμενο του Βαρβέρη το απόσπασμα που αφορά τη Ρένα Βλαχοπούλου:

Ένα μεγάλο κεφάλαιο στην επιθεώρηση, με όλη τη μεσογειακή ζωντάνια, την πονηριά και το κερκυραϊκό σφρίγος στην απόδοση, αποτελεί με τους αβίαστους αυτοσχεδιασμούς της η αειθαλής και εντελώς μοντέρνα ως υποκριτική άποψη Ρένα Βλαχοπούλου. Η Βλαχοπούλου είναι η κινησιολογικά ακραιφνής μέση Ελληνίδα που κατορθώνει απόλυτα την οικείωση με την πλατεία: εκβιάζει τη συμμετοχή σου στο νούμερό της, κουτσομπολεύει μαζί σου τους άλλους (κι εσένα), σε πείθει ότι δεν προσπαθεί να σε διασκεδάσει, νομιμοποιεί το αθυρόστομο, ανάγει σε γκαγκ τον εκνευρισμό, καταργεί το ανισοϋψές πλατείας-σκηνής, τόσο στη συμμαχία μαζί σου όσο και στην αντιπαράθεση.

Αλήθεια, για πόσες καλλιτέχνιδες θα μπορούσαν να ισχύουν όλα αυτά και επιπλέον να συνδυάζονται με μια φωνή σπάνιας έκτασης και εκφραστικότητας;

Κυρία Ρένα, είμαστε τυχεροί/ές που ζήσατε ανάμεσά μας και που, φεύγοντας, μας αφήσατε τόσα σπάνια δώρα, ανεξάντλητα σαν το ταλέντο σας...

Σας ευχαριστώ για μια ακόμα φορά.