Δώδεκα χρόνια χωρίς τη Ρένα Βλαχοπούλου

Σαν σήμερα πριν από δώδεκα χρόνια, πέθανε η Ρένα Βλαχοπούλου. Στις 29 Ιουλίου 2014, στις επτά το απόγευμα έκλεισε και τυπικά πίσω της την αυλαία, αφού ουσιαστικά την είχε κλείσει λίγα χρόνια νωρίτερα, όταν σταμάτησε τις καλλιτεχνικές της δραστηριότητες. Όπως κάθε χρόνο, θέλησα και φέτος να τιμήσω τη δωδέκατη επέτειο του θανάτου της Μούσας μου. Στο μυαλό μου έρχονται και πάλι τα γλυκόπικρα συναισθήματα εκείνης της ζεστής καλοκαρινής μέρας. Φέτος όμως που έχω την τύχη να βρίσκομαι στην Αμερική, σκέφτηκα ότι είναι μια καλή αφορμή να μιλήσω λιγο για την παρουσία της Ρένας Βλαχοπούλου στις ΗΠΑ στο τέλος της δεκαετίας του '40. Επέλεξα λοιπόν να κάνω δώδεκα μικρές στάσεις στην περίπου τριετή διαμονή της Ρένας σε αυτή τη μαγική χώρα μέσα από φωτογραφίες ή αποκόμματα της περιόδου αυτής...

Η Ρένα Βλαχοπούλου βρέθηκε στην Αμερική μαζί με τον Γιάννη Σπάρτακο στο τέλος του 1948. Ήδη από το 1946 οι δυο τους περιόδευαν στην Κωνσταντινούπολη και τη Μέση Ανατολή, γνωρίζοντας μεγάλη επιτυχία και γοητεύοντας τόσο τα μέλη των ελληνικών παροικιών αλλά και το κοινό των χωρών που επισκέπτονταν. Η Αμερική έμοιαζε να είναι η φυσική κατάληξη της περιοδείας τους, αφού οι δυο τους στα χρόνια της Κατοχής γνώρισαν τεράστια επιτυχία παρουσιάζοντας το είδος της τζαζ στο αθηναϊκό κοινό: με εφόδια τη μεγάλη τους αγάπη για το είδος, το ταλέντο τους αλλά και την πείρα που απέκτησαν για περισσότερο από δύο χρόνια στη Μέση Ανατολή, έφτασαν κάποια στιγμή στη Νέα Υόρκη. Δυστυχώς δεν έχω εντοπίσει ακόμα την ακριβή ημερομηνία της άφιξής τους, αλλά μέσα από μια συνέντευξη της Ρένας στα χρόνια του '50 πληροφορήθηκα ότι για να μπορέσουν οι δυο καλλιτέχνες να εργαστούν στις ΗΠΑ, χρειάστηκε να παντρευτούν αμερικανούς πολίτες. Σύζυγος της Ρένας σε αυτόν τον λευκό γάμο ήταν ο κομμωτής της (ενώ ο Σπάρτακος φαίνεται πως παντρεύτηκε την αμερικανίδα καλλιτέχνιδα Anita Velez-Mitchell με την οποία όμως ήταν ερωτευμένος...). Την καλλιτεχνική μοίρα των δύο Ελλήνων καλλιτεχνών ανέλαβε να ορίσει ο Lew Leslie. Παραγωγός αλλά και συγγραφέας επιθεωρήσεων του Broadway κυρίως στα χρόνια του Μεσοπολέμου, αν και δεν ανήκε στους ανθρώπους που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη του αμερικανικού μουσικού θεάτρου, συνέβαλε ως έναν βαθμό στη διαμόρφωσή του παρουσιάζοντας της επιτυχημένες ετήσιες επιθεωρήσεις Blackbirds και δουλεύοντας με μεγάλα ονόματα όπως η Florence Mills και η Ethel Waters. Τελευταία του ανακάλυψη στην επιθεώρηση Blackbirds of 1939 ήταν η περίφημη Lena Horne... Όταν ανέλαβε ως ατζέντης να καθοδηγήσει τα βήματα της Ρένας Βλαχοπούλου και του Γιάννη Σπάρτακου το 1948, ο Leslie ήταν εξήντα δύο χρόνων. Για το ντεμπούτο του καλλιτεχνικού ζεύγους ο Leslie φρόντισε να εξασφαλίσει το Times Hall, ένα κομψό θεατράκι 600 θέσεων (που λειτουργούσε συχνότερα ως συνεδριακός χώρος στη δεκαετία του '40) στη 44η Οδό (σήμερα έχει πλέον μετονομαστεί σε Helen Hayes Theater προς τιμήν της μεγάλης πρωταγωνίστριας του αμερικανικού θεάτρου). Έτσι ο πρώτος μας σταθμός σήμερα είναι το δημοσίευμα των New York Times, της 29ης Δεκεμβρίου 1948 που ενημέρωνει το κοινό για την εμφάνιση του καλλιτεχνικού ζεύγους Rena and Spartacus στο Times Hall, στις 15 Ιανουαρίου του 1949.

Από τη βραδιά εκείνη έχει ευτυχώς διασωθεί το μονόφυλλο πρόγραμμα. Αυτός είναι ο δεύτερος από τους δώδεκα σταθμούς στο σημερινό μου αφιέρωα. Στην μπροστινή του όψη βλέπουμε τους δυο καλλιτέχνες. Η Ρένα έχει ακόμα μακριά μαλλιά και το τρυφερό ενσταντανέ της με τον Σπάρτακο είναι ένας από τους λόγους που φούντωναν στην Αθήνα οι φήμες για την ερωτική σχέση των δύο καλλιτεχνών (κάτι που οι ίδιοι διέψευσαν πολλές φορές όσο ζούσαν). Στην πίσω όμως όψη έχουμε την τύχη να διαβάζουμε το ρεπερτόριο της βραδιάς: τραγούδια του Σπάρτακου (που προφανώς η Ρένα τραγουδούσε στα ελληνικά), αλλά και αμερικανικά (πχ. του Irvin Berlin), γαλλικά, ισπανικά και το απαραίτητο ιταλικό "Piove" (ή "Βρέχει", το μεγαλύτερο κατοχικό σουξέ τους). Στο πρόγραμμα της βραδιάς υπάρχει ακόμα το spiritual "A motherless child"...

Ως τρίτο σταθμό στο σημερινό μου ταξίδι διάλεξα το κειμενάκι που δημοσίευσαν οι New York Times την επόμενη μέρα. Ο συντάκτης θεωρεί πως το πρόγραμμα του ζευγαριού Rena and Spartacus ανήκει στο είδος του night club, μας ενημερώνει πως ο Σπάρτακος εκτός από πιανίστας είναι και συνθέτης δημοφιλών τραγουδιών, ενώ η παρτενέρ του, της οποίας το πλήρες όνομα αναφέρει λανθασμένα ως... Rena Veahopoulous(!!!), εξηγούσε στο κοινό τα τραγούδια πριν τα ερμηνεύσει ("Ό,τι ήθελα έλεγα και μ' αρέσει που τους εξηγούσα και τι τραγούδαγα..." ομολογούσε περίπου μισόν αιώνα αργότερα στον Νίκο Χατζηνικολάου η Ρένα Βλαχοπούλου....). Στο πρόγραμμα συμμετείχε επίσης το συγκρότημα Hall Johnson Sextette.

Το έτσι κι αλλιώς δύσκολο επώνυμο της Ρένας δεν ήταν μάλλον το εμπόδιο που δεν της επέτρεψε να κάνει καριέρα στο Broadway. Ο Leslie υποσχέθηκε σε κείνη και τον Σπάρτακο ότι θα είναι επικεφαλής της νέας του επιθεώρησης, αλλά μέχρι την πρεμιέρα δεν θα τους επέτρεπε να εμφανιστούν πουθενά. Η πικρή αλήθεια όμως ήταν ότι ο 62χρονος πλέον ατζέντης δεν είχε παρουσιάσει δική του παραγωγή επί μια δεκαετία. Μάλλον οι επιθεωρήσεις του θεωρούνταν ήδη ξεπερασμένες στο μεταπολεμικό Broadway, στο οποίο άλλωστε κυριαρχούσε πλέον το μιούζικαλ με τη μορφή που όρισαν οι Rodgers και Hammerstein με το Oklahoma ήδη από το 1943. Έτσι δεν του ήταν πια εύκολο να βρει χρηματοδότες. Δεν τολμούσε όμως να ομολογήσει την αλήθεια στους δυο καλλιτέχνες, γιατί είχε ερωτευτεί τη Ρένα και φοβόταν ότι θα τη χάσει. Η Ρένα βέβαια δεν ήταν ο τύπος της γυναίκας που θα έκανε οποιαδήποτε τέτοια παραχώρηση σε έναν άντρα μεγαλύτερό της για χάρη της καριέρας της. Υπάκουσε πάντως, όπως κι ο Σπάρτακος, στις οδηγίες του Leslie και δεν εμφανίστηκε πουθενά. Μένοντας όμως στα πανάκριβα ξενοδοχεία της Νέας Υόρκης, άρχισαν να ξοδεύουν τις οικονομίες δυόμιση χρόνων και όσο η προοπτική της πρεμιέρας εξακολουθούσε να είναι αβέβαιη, ανησυχούσαν όλο και περισσότερο. Οπότε κάποια στιγμή ο Σπάρτακος απαίτησε με θεαματικό τρόπο ("Leslie, I'm gonna kill you!", "Γιάννη, ασ'τον, θα μας κλείσουν στη φυλακή!"....) από τον Leslie να τους αποδεσμεύσει από το συμβόλαιό τους. Εκείνος δεν μπορούσε πλέον να κάνει διαφορετικά και έτσι Βλαχοπούλου και Σπάρτακος αναζητούν την τύχη τους σε άλλον ατζένη που έχει λιγότερο φιλόδοξα σχέδια αλλά τους υπόσχεται ένα ικανοποιητικό και συνεχώς αυξανόμενο εισόδημα: περιοδεία σε διάφορες πολιτείες της Αμερικής και εμφανίσεις σε cocktail lounge και μπαρ ξενοδοχείων. Σε έναν σταθμό αυτής της περιοδείας μεταφερόμαστε στην τέταρτη στάση της σημερινής μας διαδρομής: Η εφημερίδα Toledo Blade παρουσιάζει στο φύλλο της 30ής Νοεμβρίου 1949 μια φωτογραφία της Ρένας Βλαχοπούλου και μας ενημερώνει πως το ντουέτο εμφανίζεται ήδη για 3η εβδομάδα στο Toledo του Οχάιο και έχει αποκτήσει πολλούς θαυμαστές. 

Ίσως οι θαυμαστές έρχονταν για να θαυμάσουν και τα όμορφα πόδια της Ρένας, καθώς αυτά καθρεφτίζονταν στους καθρέφτες που υπήρχαν στο πάτωμα και την οροφή του μπαρ (η Ρένα διηγούνταν συχνά αυτή την ιστορία με το αυτο-υπομονευτικό της στυλ), αλλά σίγουρα η φωνή της και το πιάνο του Σπάρτακου δεν περνούσαν απαρατήρητα. Και φυσικά και η ομορφιά της. Μέσα στον πρώτο χρόνο της παραμονής της στην Αμερική η εμφάνισή της έχει αλλάξει σημαντικά: έχει κόψει τα μαλλιά της και έχει ποζάρει για μια σειρά φωτογραφιών (κυρίως στον φωτογράφο Bruno of Hollywood) που είναι σίγουρα οι ωραιότερες αυτής της περιόδου αλλά και από τις ωραιότερες φωτογραφίες που έχει βγάλει στην καριέρα της. Η πέμπτη και η έκτη στάση μας σήμερα είναι δύο από αυτές τις φωτογραφίες, όπως αναδημοσιεύτηκαν στο εσώφυλλο του πρώτου(!) μεγάλου δίσκου της Ρένας που κυκλοφόρησε το 1985 με δύο τίτλους (Η αρτίστα και Θα σε πάρω να φύγουμε).

Μια από αυτές φαίνεται πως ήταν ιδιαίτερα αγαπημένη φωτογραφία και της ίδια της Ρένας, αφού στη συνέχεια την επέλεξε και ως βάση για δυο πίνακες από δύο διαφορετικούς ζωγράφους, έναν Ρώσο (ο πίνακάς του φαίνεται σε κάποιες από τις ταινίες της, όπως στο Ρένα, να η ευκαιρία) και έναν Έλληνα, τον καλό της φίλο Νίκο Ζαχόπουλο. Χρησιμοποιήθηκε επίσης στο εξώφυλλο ενός από τους δίσκους της που κυκλοφόρησαν μετά τον θάνατό της αλλά και στο οπισθώφυλλο της επίσημης βιογραφίας της.

Οι φωτογραφίες αυτές χρησιμοποιήθηκαν πολλές φορές στα επόμενα χρόνια, όταν η Ρένα επέστρεψε στην Ελλάδα, για διαφημίσεις, προγράμματα παραστάσεων αλλά και εξώφυλλα περιοδικών. Άλλη μία από αυτές τις ξεχωριστές φωτογραφίες για την έβδομη στάση του σημερινού αφιερώματος:

Ωστόσο, η δική μου αγαπημένη φωτογραφία αυτής της περιόδου, που είναι και η όγδοη στάση του αφιερώματός μου, είναι αυτή που αναδημοσιεύτηκε σχετικά πρόσφατα στον τόμο Της φθαρτής αθανασίας των εκδόσεων Καστανιώτη, ο οποίος περιέχει κείμενα για μεγάλους/ες ηθοποιούς του ελληνικού θεάτρου. Βλέπω σ' αυτήν μια νέα ταλαντούχα γυναίκα στα παρασκήνια, γεμάτη ενέργεια και κέφι, έτοιμη να βγει στη σκηνή και να θριαμβεύσει...

Το καλλιτεχνικό ζευγάρι Rena and Spartacos ή Spartacus συνέχισε τις επιτυχείς εμφανίσεις του σε διάφορες πολιτείες. Μπορεί να μην απέκτησαν μαζί τη διεθνή φήμη που θα τους χάριζε το Broadway, ωστόσο ο Σπάρτακος γεύτηκε τη διεθνή επιτυχία όταν το τραγούδι του "Θα σε πάρω να φύγουμε" διασκευάστηκε από τον Xavier Cugat σε "Greek Bolero" και στη συνέχεια ηχογραφήθηκε και από άλλες ορχήστρες. Ο Σπάρτακος είχε προφανώς τη διάθεση να κυνηγήσει λίγο ακόμα το θέμα αλλά η Ρένα έσπευδε να τον προσγειώσει: "Μη μεγαλοπιάνεσαι, Γιάννη, εδώ ήρθαμε να βγάλουμε λεφτά και να επιστρέψουμε στην Ελλάδα, έχουμε υποχρεώσεις εκεί!..." Κάποια στιγμή το ζευγάρι επέστρεψε στη Νέα Υόρκη για εμφανίσεις στο ξενοδοχείο Mayflower που βρισκόταν κοντά στο Central Park (και κατεδαφίστηκε πριν από λίγα χρόνια). Στην ένατη στάση του σημερινού αφιερώματος, ο Σπάρτακος (που έχει πλέον γκριζάρει λίγο) και η Ρένα ποζάρουν χαρούμενοι κάτω από τη μαρκίζα που γράφει τα ονόματά τους, πιθανότατα λίγο πριν την απογευματινή τους παράσταση...

Αν και η Ρένα έλεγε πως δεν κρατούσε συστηματικά αρχείο από τα δημοσιεύματα που την αφορούσαν, διέσωσε πολλά πράγματα από την περίοδο αυτή, ίσως γιατί ήταν ακόμα στην αρχή της καριέρας της ή ίσως γιατί επρόκειτο για τις αναμνήσεις μιας πολύ ιδιαίτερης φάσης των περιπλανήσεών της στο εξωτερικό. Ένα κολλάζ αυτών των δημοσιευμάτων (ελληνικών, αγγλικών αλλά και γαλλικών!) χρησιμοποιήθηκε από τον Μάκη Δελαπόρτα για το εξώφυλλο του τελευταίου της δίσκου με τίτλο Η Ρένα τραγουδάει jazz που κυκλοφόρησε το 1997 από την FM Records.

Είναι βέβαια πραγματικά κρίμα (αλλά και απορίας άξιο) το ότι η Ρένα Βλαχοπούλου και ο Γιάννης Σπάρτακος δεν ηχογράφησαν κανένα τραγούδι στην Αμερική. Ειδικά η Ρένα φαίνεται πως βρισκόταν στην καλύτερη φάση της τραγουδιστικής της καριέρας. Υπάρχουν μάλιστα φωτογραφικά ντοκουμέντα από μια συμμετοχή της σε ραδιοφωνική εκπομπή ενός αμερικανικού ραδιοφωνικού σταθμού. Άραγε να βρίσκεται κάτι σε κάποιο αμερικανικό ραδιοφωνικό αρχείο;... Προ-τελευταία στάση του σημερινού αφιερώματος μια φωτογραφία της Ρένας Βλαχοπούλου στην Αμερική, τον Μάρτιο του 1950....

Όταν η Ρένα έκρινε πως είχε πλέον συγκεντρώσει τα χρήματα που της χρειάζονταν για να καλύψει τις υποχρεώσεις της, αποφάσισε να επιστρέψει στην Ελλάδα. Δεν της πήγαινε μάλλον ο αμερικανικός τρόπος ζωής, οι έντονοι ρυθμοί, το άχγος της καθημερινότητας και τα πάρε-δώσε με τους ατζέντηδες. Αποφάσισε πως ήθελε να διαχειρίζεται η ίδια τις αποφάσεις για την καριέρα της στο γνώριμο περιβάλλον της πατρίδας της (ο Σπάρτακος αντίθετα συνέχισε τις προσπάθειές του για λίγο καιρό ακόμα, πότε μόνος του και πότε με άλλες παρτενέρ). Έτσι, τον Ιούλιο του 1951 επιβιβάζεται στο πλοίο που θα τη φέρει στον Πειραιά. Σίγουρα δεν υποψιάζεται ότι στην Αθήνα την περιμένει μια νέα μεγάλη καριέρα στον χώρο της υποκριτικής... Είναι όμως χαρούμενη που επιστρέφει στην Αθήνα, στα αδέλφια της και στα μάλλον συγκρατημένα καλλιτεχνικά της όνειρα. Στη δωδέκατη και τελευταία στάση του σημερινού αφιερώματος τη βλέπουμε πάνω στο πλοίο, να τραγουδά κεφάτη, ίσως αυτοσχεδιάζοντας με κάποιους μουσικούς (φωτογραφία από το βιβλίο Βίβα Ρένα του Μ. Δελαπόρτα και των εκδόσεων Άγκυρα, 2002).

Περπατώντας ωστόσο στους δρόμους της Νέας Υόρκης, στο Broadway και την Times Square, προσπαθώ να βρεθώ για λίγο στη θέση της. Μετά από την ταλαιπωρία της Κατοχής, της πείνας, του χαμού των γονιών της και μιας αδελφής της, νομίζω ότι κάποιες στιγμες θα αφέθηκε κι η ίδια στο αμερικανικό όνειρο, στις προοπτικές μιας μεγάλης καριέρας που σίγουρα θα της περιέγραφε με τα πιο φανταχτερά χρώματα ο Lew Leslie, στις πρωτόγνωρες διαστάσεις που αποκτούσε το θέαμα στο Broadway... Δεν ξέω αν θα ήταν καλύτερο για εκείνη να κυνηγήσει περισσότερο αυτές τις προοπτικές. Ξέρω όμως ότι για μας--για μένα--ήταν μεγάλη τύχη το ότι αποφάσισε να επιστρέψει στην Ελλάδα, στα γνώριμα καλλιτεχνικά μονοπάτια που της χάρισαν τόσες χαρές και τόση αγάπη από το ελληνικό κοινό. Και για αυτόν τον λόγο, για άλλη μια φορά, κυρία Ρένα Βλαχοπούλου σας ευχαριστώ!