"Μια εκπομπή που κρατά εβδομήντα πέντε λεπτά έφτασε στο τελευταίο της τραγούδι, που είναι το ΄Τρεχαντήρι' του Αττίκ. Το ακούμε από τη Δανάη". Έχω ακόμα στα αφτιά μου μια βραχνή γυναικεία φωνή να λέει τούτα τα λόγια πάνω από την εισαγωγή του τραγουδιού... Ήταν η φωνή της Άρτεμης Βάγγερ που παρουσίαζε την εκπομπή Ξεχασμένοι δίσκοι στο Πρώτο Πρόγραμμα της ΕΡΑ κάθε Σάββατο, από τις 8 ως τις 9.15μμ (και για ένα διάστημα και την ημίωρη εκπομπή Παλιά τραγούδια στις 2.30 τα ξημερώματα της Τετάρτης!...).
Η Άρτεμη Βάγγερ ήταν το πρώτο μου μεγάλο σχολείο στο ελαφρό τραγούδι (την ανακάλυψα το 1988, λίγο πριν τη Φραντζέσκα Ιακωβίδου, τη Μαρία Μαλατέστα και τον Γιώργο Παπαστεφάνου). Βέμπο, Δανάη, Μένδρη, Νικολαΐδου, Λω, Πολυμέρης, Γούναρης αλλά και Nat King Cole--"The man I love", η αδυναμία της). Και να μην παίζει ποτέ Ρένα! Τόσο σπάνιες ήταν πια οι ανατυπώσεις των τραγουδιών της--πόσο μάλλον οι πρωτότυποι δίσκοι των 78 στροφών.
Και κάποιο βράδυ Σαββάτου ακούγεται η εισαγωγή μιας σάμπα και η βραχνή φωνή λέει: "Δεν ξέρω τι είναι το Άλα Κάλα Κούμπα, και αν υπάρχει και πού υπάρχει, αλλά σαν τραγούδι το 'χει γράψει ο Γιώργος Μουζάκης και το τραγουδά η Ρένα Βλαχοπούλου". Νταμπλάς! (Ή αλλιώς, ο επιμένων νικά...)
Τα τραγούδια αυτά μετεγγράφονταν μετά από τον Rena Fan σε θεματικές κασέτες (ανά τραγουδίστρια...) και η φωνή της Βάγγερ, πάντα εκεί, με τη βραχνάδα της, πάνω στις εισαγωγές, να τα προλογίζει, και τα λόγια της να αποτυπώνονται στη μνήμη μου μαζί με τους στίχους των τραγουδιών. Η μετάδοση εκείνη του "Τρεχαντηριού" το 1988 είχε διακοπεί γιατί η ώρα της εκπομπής είχε τελειώσει και, καθώς ήταν το τελευταίο της τραγούδι, το fade out έσβηνε σιγά-σιγά κι ανελέητα τη φωνή της Δανάης στο δεύτερο κουπλέ (πόσο παράξενες ή και αστείες ιστορίες θα φαίνονται αυτές σε κάποιον/αν που τόσο εύκολα ανακαλύπτει σήμερα όλα αυτά τα τραγούδια στο youtube...) Πριν από λίγο έμαθα από τον ραδιοφωνικό παραγωγό Σιδερή Πρίντεζη πως η Άρτεμη Βάγγερ πέθανε πριν από λίγες μέρες. Τελικά, μοίρα γραμμένη, επάνω στα πανιά, επάνω στα ερτζιανά... Κυρία Βάγγερ, έχετε γεια!
Ο Τομέας Θεατρολογίας-Μουσικολογίας του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης διοργανώνει θεατρολογικό συνέδριο για τα 121 χρόνια της επιθεώρησης στο Ρέθυμνο το Σάββατο 14 και την Κυριακή 15 Νοεμβρίου 2015.
Το πρόγραμμα που περιλαμβάνει εισηγήσεις για διάφορες πτυχές της επιθεώρησης από τα χρόνια του Μεσοπολέμου μέχρι τα χρόνια της Μεταπολίτευσης έχει ως εξής:
Σάββατο 14 Νοεμβρίου 2015
Έναρξη 17.00. Χαιρετισμός από τον Επίκουρο Καθηγητή Θεατρολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης Μανώλη Σειραγάκη
Πρώτη συνεδρία: Μεσοπόλεμος
17:30 Εμμανουέλα Θεοδωράτου, Θεατρολόγος Η Επιθεώρηση στη Σμύρνη κατά την περίοδο 1905-1922
18:00 Κατερίνα Διακουμοπούλου - Ζαραμπούκα, Θεατρολόγος Ελληνικές επιθεωρήσεις και πνευματικά δικαιώματα. Η αμερικανική περιπέτεια
18:30 Άννα Τζανιδάκη, Μεταπτυχιακή φοιτήτρια ΕΚΠΑ Ξένες επιθεωρήσεις στη μεσοπολεμική Αθήνα: Τα Μαύρα Πουλιά
19:00 Αλέξανδρος Ευκλείδης, Δρ. θεατρολογίας ΑΠΘ – Σκηνοθέτης, Εθνική Λυρική
Σκηνή Ρεβύ - Οπερέτες: στο σταυροδρόμι του ελαφρού μουσικού θεάτρου
Διάλειμμα 30΄
20:00 Κουρμουλάκης Κώστας, σκηνογράφος - θεατρολόγος MPhil Θεόδωρος Αρμενόπουλος, ένας ζωγράφος της σκηνής
20:30 Παναγιώτα Κωνσταντινάκου, Δρ. Θεατρολογίας ΑΠΘ, και Κατερίνα Κωνσταντινάκου, Θεατρολόγος ΜPhil Παρίσι-Αθήνα μέσω Ισπανίας: η παραμονή του ενδυματολόγου Χοσέ ντε Θαμόρα
στην Ελλάδα (1934-1936)
Κυριακή 15 Νοεμβρίου 2015 Πρώτη συνεδρία: Κατοχή
10:00 Κώστας Καρασαββίδης, Φιλόλογος – Θεατρολόγος
Κοσμικὴ ἀκινησία (1941): Πατρίκιοι και πληβείοι στην κατοχική Αθήνα ή η σπάνια
περίπτωση μιας γυναίκας επιθεωρησιογράφου
10:30 Απόστολος Πούλιος, ερευνητής μουσικού θεάτρου Η επιθεώρηση στην κατοχική Αθήνα: θρίαμβοι, επιτυχίες και αποτυχίες
11:00 Κατερίνα Καρρά, Δρ. Θεατρολογίας
Φανός των Συντακτών 1942 και 1943: Δείκτες αισιοδοξίας στην καρδιά της
Κατοχής
Διάλειμμα 30΄
Δεύτερη Συνεδρία: Η μεταπολεμική περίοδος
12.00 Κώστας Γεωργουσόπουλος, φιλόλογος – κριτικός θεάτρου Ιδέα, Ηθοποιός, Κείμενο, Δοκιμές, Νούμερο
12.30 Κωνστάντζα Γεωργακάκη, αναπληρώτρια καθηγήτρια Τ.Θ.Σ. Πανεπιστημίου
Αθηνών Τίτλοι Επιθεώρησης και πολιτική θεώρηση (1950-1967)
13:00 Κωνσταντίνα Σταματογιαννάκη, Θεατρολόγος, υπεύθυνη Συλλογής
Τεκμηρίων Παραστατικών Τεχνών ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ "Τα όνειρα μπορούν ελεύθερα να είναι εκτός νόμου". Το κείμενο της Οδού
Oνείρων (1962)
13: 30 Ίλια Λακίδου, Δρ. Θεατρολογίας, Εκπαιδευτικός Ραλλείων Πειραματικών
Δημοτικών Σχολείων Πειραιά Το θέατρο στην Επιθεώρηση του Ελεύθερου Θεάτρου: το θεατρικό γίγνεσθαι υπό
μελέτη και αμφισβήτηση
Όλες οι εισηγήσεις προβλέπονται πολύ ενδιαφέρουσες, και φαίνεται πως η Ρένα Βλαχοπούλου θα... τρυπώσει σε κάποιες από αυτές αφού ασχολούνται με περιόδους στις οποίες εμφανιζόταν στην επιθεώρηση ως τραγουδίστρια ή/και ηθοποιός, αλλά θα σταθώ λίγο περισσότερο στην εισήγηση της Κ. Σταματογιαννάκη σχετικά με το κείμενο της Οδού Ονείρων. Περισσότερο από πενήντα χρόνια μετά τη θρυλική παράσταση του Μάνου Χατζιδάκι, το κείμενό της που θεωρούνταν χαμένο ανακαλύφθηκε επιτέλους στο αρχείο του Αλέξη Σολομού που φυλάσσεται στο ΕΛΙΑ και έτσι θα μπορέσουμε να πάρουμε μια ιδέα από τα νούμερα του έργου--νούμερα που στο μυαλό μας έχουν πλέον πάρει μυθικές διαστάσεις χάρη στη μουσική τους και τις προσωπικότητες των ηθοποιών που τα ζωντάνευαν στη σκηνή. Αναμένουμε λοιπόν με ιδιαίτερο ενδιαφέρον τις σχετικές λεπτομέρειες!...
Το συνέδριο, που τελεί υπό την αιγίδα της Περιφέρειας Κρήτης-Αντιπεριφέρειας Ρεθύμνου, θα διεξαχθεί στην Αίθουσα Εργατικού Κέντρου Ρεθύμνου (Κ. Γιαμπουδάκη 12).
Στην αφίσα του συνεδρίου βλέπουμε σκίτσο που διαφημίζει τις 100 παραστάσεις της ιστορικής πια επιθεώρησης του Μεσοπολέμου Βαβυλωνία (1928-29).
Σαν σήμερα, πριν από έντεκα χρόνια, την Πέμπτη, 29 Ιουλίου 2004, στις 7.10 το απόγευμα, τα τηλεοπτικά κανάλια διέκοψαν το πρόγραμμά τους για να μεταδώσουν σε απευθείας μετάδοση από το Ιατρικό Κέντρο Αθηνών την ανακοίνωση των γιατρών που φρόντιζαν επί δύο εβδομάδες τη Ρενα Βλαχοπούλου: η μεγάλη ηθοποιός και τραγουδίστρια είχε πεθάνει πριν από δέκα λεπτά. Δεν ήταν ξαφνική η είδηση, αλλά στο άκουσμά της οι άνθρωποι που την αγάπησαν (και ήταν τόσο πολλοί...) ένιωσαν ένα σφίξιμο. Η Ρένα είχε αποσυρθεί από χρόνια από τα καλλιτεχνικά δρώμενα, ήταν όμως τόσο όμορφο να ξέρει κανείς ότι βρισκόταν πάντα ανάμεσά μας και απολάμβανε τους καρπούς τόσων χρόνων δουλειάς αλλά και την αγάπη των δικών της ανθρώπων και του κοινού. Έντεκα χρόνια μετά όμως, συνειδητοποιούμε πως η Ρένα Βλαχοπούλου είναι πάντα παρούσα μέσα από τις ταινίες και τις ηχογραφήσεις της, ενώ ως Ρένα Φαν, ψάχνοντας στον Τύπο των περασμένων δεκαετιών και σε παλιά αρχεία, εξακολουθώ να εκπλήσσομαι από το εύρος των δραστηριοτήτων της και την επαναλαμβανόμενη διαπίστωση των ειδικών ότι το σπάνιο ταλέντο της λάμπρυνε το ελληνικό θέαμα και τους χώρους τους οποίους υπηρέτησε.
Το φετινό αφιέρωμα του Ρένα Φαν στην εντεκάχρονη απουσία της Μούσας του είναι έντεκα σκίτσα της. Έντεκα σκίτσα που δημοσιεύτηκαν σε έντυπα ή "στόλισαν" τίτλους ταινιών της απεικονίζοντας διαφορετικές όψεις της Ρένας και παραπέμπουν σε διαφορετικές φάσεις της καριέρας της... Αν και δεν ξέρω πώς ακριβώς ορίζεται το σκίτσο και πώς διαφοροποιείται από τη ζωγραφική, ξέρω πως οι επιλογές που έκανα για το σημερινό αφιέρωμα δεν ανήκουν στη ζωγραφική (όπως οι προσωπογραφίες του Νίκου Ζαχόπουλου--διαβάστε εδώ--ή άλλων καλλιτεχνών που φιλοτέχνησαν πορτρέτα της Ρενας Βλαχοπουλου). Επίσης, δεν θα αναφερθώ στην animated μορφή της Ρένας στην τόσο χαριτωμένη σειρά Ουκ αν λάβοις παρά του μη έχοντος--το σχετικό αφιέρωμα εδώ. Μιλώ για σχέδια που αν και δεν είναι κινούμενα, κάποια από αυτά--ειδικά εκείνα που παραπέμπουν στην κινηματογραφική της περσόνα--νιώθω ότι έχουν τόση κίνηση όσο και η αεικίνητη Ρένα μας.
Το πρώτο σκίτσο μας πάει στον πρώτο κατοχικό χειμώνα, τον πιο δύσκολο από τους τρεις κατοχικούς χειμώνες που έζησαν οι Αθηναίες/οι: πρωτόγνωρες συνθήκες κατοχής σε συνδυασμό με τον απίστευτα κρύο καιρό και φυσικά τη δολοφονική πείνα που αιφνιδίασε τα αστικά κέντρα, και κυρίως την πρωτεύουσα, και σκότωσε δεκάδες χιλιάδες πολίτες. Ωστόσο, μέσα σε αυτές τις σκληρές συνθήκες η θεατρική ζωή της Αθήνας παρουσιάζει κίνηση... Η Ρένα έδωσε το "παρούσα" σε θεατρικά έργα αλλά και θεάματα βαριετέ. Το πρώτο σκίτσο (που πιθανώς είναι και το πρώτο της καριέρας της) αφορά τη συμμετοχή της σε μια οπερέττα που παρουσίασε ο θίασος του Παρασκευά Οικονόμου στο θέατρο Αλάμπρα της οδού Πατησίων. Μετά το έργο Η δασκάλα του χωριού που παίχτηκε για λίγο περισσότερο από έναν μήνα, ο Οικονόμου παρουσίασε την οπερέττα Δουλειές με φούντες του Γιώργου Θίσβιου, βασισμένη σε ξένο έργο, και με μουσική του περίφημου μαέστρου της εποχής Γιώργου Βιτάλη. Για την παρουσίαση αυτού του έργου ο θίασος του Οικονόμου ενισχύθηκε με τρία καινούρια στελέχη: τον κωμικό Γιάννη Σπαρίδη, την καρατερίστα Φωφώ Λουκά και την τραγουδίστρια Ρένα Βλαχοπούλου, που μπορεί να μην είχε καλά-καλά συμπληρώσει ενάμιση χρόνο παρουσίας σε αθηναϊκές σκηνές, είχε όμως δημιουργήσει αίσθηση με το ταλέντο της και τη γλυκιά της παρουσία. Η σύμπραξη των τριών στελεχών με τον θίασο του Οικονόμου διαφημίστηκε στον Τύπο με ένα σκίτσο που απεικόνιζε τις τρεις νέες συμμετοχές και τον θιασάρχη... Η παράσταση διέγραψε την αξιοπρεπή πορεία της σε δύσκολες συνθήκες (εκτός όλων των άλλων, περιορισμοί στη χρήση του ηλεκτρικού ρεύματος ανάγκασαν τον θίασο να μη δώσει παραστάσεις αρκετές φορές) και τελικά ο θίασος διαλύθηκε δυο μήνες μετά την πρεμιέρα για να δώσει τη θέση του σε θέαμα βαριετέ...
Εξώφυλλο παρτιτούρας του 1942 από τη συλλογή της Βιβλιοθήκης Λίλιαν Βουδούρη
Το καλοκαίρι του 1942 το όνομα της Ρένας Βλαχοπούλου έχει ακουστεί ακόμα περισσότερο--και μάλιστα όχι μόνο στην Αθήνα, αλλά και στη Δυτική Ελλάδα όπου πραγματοποίησε μια σύντομη περιοδεία με επιθεωρησιακό θίασο αλλά και το Τρίο Μουτσάτσος (υπάρχουν σχετικές φωτογραφίες από τις εμφανίσεις τους στη Ναύπακτο). Μετά την επιστροφή της στην Αθήνα η Ρένα εμφανίζεται στο πρόγραμμα του βαριετέ Αλκαζάρ και πάλι μαζί με το Τρίο Μουτσάτσος (και είναι σχετικά "μεγαλούτσικο" όνομα για να διαφημίζεται και πάλι η έναρξη των εμφανίσεών της στον Τύπο της εποχής). Μια παρτιτούρα της εποχής μάς πληροφορεί ότι μεγάλο σουξέ της εκεί είναι το valse hesitation "Φτωχή μου αγάπη" που έγραψε ο Γιώργος Μαλλίδης (μέλος του Τρίο). Στο εξώφυλλο της παρτιτούρας δεν υπάρχει φωτογραφία της Ρένας, αλλά ένα σκίτσο βασισμένο σε μια από τις πρώτες της φωτογραφίες που δημοσιεύτηκαν στον Τύπο της εποχής αλλά και σε εξώφυλλα "μουσικών τεμαχίων"...
Η ίδια φωτογραφία που συνέχισε να κοσμεί τα εξώφυλλα των μεγάλων επιτυχιών της τζαζ καριέρας της Ρένας στη διάρκεια της χειμερινής σεζόν 1942-43 ήταν η έμπνευση για ένα ακόμα κατοχικό σκίτσο που αποτέλεσε ίσως το πρώτο της εξώφυλλο σε περιοδικό: ήδη από τα χρόνια του Μεσοπολέμου ήταν δημοφιλέστατα τα περιοδικά που δημοσίευαν στίχους τραγουδιών (ελαφρών κυρίως αλλά σε μικρό ποσοστό και ρεμπέτικων) και συνέβαλαν στη διάδοσή τους όχι μόνο στην Αθήνα αλλά και σε ολόκληρη την Ελλάδα: Το τραγούδι, Το Αθηναϊκό Τραγούδι, Το Ελληνικό Τραγούδι και το Ράδιο τραγούδι που τον Ιανουάριο του 1943 φιλοξενεί τη Ρένα στο εξώφυλλό του--μετά την πολύ μεγάλη επιτυχία που γνωρίζει ως "Βασίλισσα της Τζαζ" στο θέατρο Πάνθεον (στα χρόνια της Κατοχής υποθέτω ότι θα ήταν πολύ πιο οικονομικό για τους εκδοτικούς οίκους να έχουν σκίτσα στα εξώφυλλα και όχι φωτογραφίες...).
Από το Αλφαβητάρι του Ελληνικού Κινηματογράφου του Άρη Μαλανδράκη, εκδόσεις Bell, 2000
Το τέταρτο σκίτσο μας μεταφέρει στα μέσα της δεκαετίας του '50. Η Ρένα έχει ξεκινήσει επίσημα πλέον την καριέρα της ηθοποιού και πρωταγωνιστεί στην πρώτη της ελληνική ταινία: οι Πρωτεουσιάνικες περιπέτειες του Γιάννη Πετροπουλάκη προβάλλονται τον Νοέμβριο του 1956. Στους τίτλους της ταινίας υπάρχουν χαριτωμένα σκίτσα μιας κοπέλας που παραπέμπει στην ηρωίδα που υποδεύται η Ρένα, αλλά δεν της μοιάζουν πάρα πολύ. Σε μια από τις αφίσες όμως του έργου βλέπουμε ένα σκιτσαρισμένο πορτρέτο της Ρένας και του Κούλη Στολίγκα--που παραπέμπει στη θρυλική σκηνή της ταινίας στην οποία η Ρένα διανύει τη διαδρομή Πειραιάς-Ομόνοια καβάλα στον γάιδαρό της, τον Κόντε... Η αφίσα αναδημοσιεύεται στο λεύκωμα του Άρη Μαλανδράκη Το αλφαβητάρι του ελληνικού κινηματογράφου που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Bell το 2002.
Από το Αλφαβητάρι του Ελληνικού Κινηματογράφου του Άρη Μαλανδράκη, εκδόσεις Bell, 2000
Στο ίδιο λεύκωμα αναδημοσιεύεται και το πέμπτο σκίτσο που προέρχεται από το περιοδικό Ρομάντσο. Σε κάποιο τεύχος που κυκλοφόρσε 1961 το περιοδικό ρωτά γνωστές πρωταγωνίστριες του θεάτρου και του σινεμά τι χαζεύουν στις βιτρίνες. Η Ρένα Βλαχοπούλου απαντά ότι χαζεύει δίσκους γιατί έχει μια μεγάλη συλλογή δίσκων που θελει να εμπλουτισει. Η απάντησή της δίνει την ευκαιρία στον Αρχέλαο (αν δεν κάνω λάθος!) να την παρουσιάσει σε ένα σκίτσο του μπροστά σε ένα κατάστημα δίσκων...
Τα δυο επόμενα σκίτσα προέρχονται από τίτλους ταινιών. Η πρώτη μεγάλη κινηματογραφική επιτυχία της Ρένας και πρώτη της συνεργασία με τη Φίνος Φιλμ είναι το πρώτο μιούζικαλ που γύρισε ο Γιάννης Δαλιανίδης, το περίφημο Μερικοί το προτιμούν κρύο που προβλήθηκε τον Γενάρη του 1963. Στους τίτλους της ταινίας υπάρχουν σκίτσα που συνοδεύουν το όνομα του Ντίνου Ηλιόπουλου (το αγόρι με τα ναυτικά ρούχα), της Ζωής Λάσκαρη (χορεύτρια με μαγιό) και της Ρένας Βλαχοπούλου (η Ρένα και ο Λάκης ως ορειβάτες). Αν και στο σκίτσο δεν διακρίνονται πολλές λεπτομέρειες, νομίζω ότι παραπέμπει πολύ επιτυχημένα στο ντουέτο Βλαχοπούλου-Ηλιόπουλος και για αυτόν τον λόγο είναι από τα αγαπημένα μου. Αν και δεν αναφέρεται το όνομα του υπευθύνου για τους τίτλους της ταινίας, υποθέτω πως είναι ο Άρης Αλαγιάννης ο οποίος είναι ο δημιουργός των τίτλων της δεύτερης ταινίας της Ρένας Βλαχοπούλου στη Φίνος Φιλμ Ένα κορίτσι για δύο (προβλήθηκε το φθινόπωρο του 1963) από την οποία προέρχεται το έβδομο σκίτσο του σημερινού αφιερώματος.
Στους τίτλους του Ένα κορίτσι για δύο υπάρχουν σκίτσα δίπλα στα ονόματα όλων των πρωταγωνιστών/τριών αλλά και των βασικών συντελεστών της ταινίας. Είναι η μόνη ταινία που το όνομα της Ρένας βρίσκεται τόσο... χαμηλά στην κατάταξη (έκτο για την ακρίβεια), αν και συνοδεύεται από την τιμητική φράση "και η": ακόμα θυμάμαι τη μέρα που, παιδί ακόμα, πρωτοείδα την ταινία και που περίμενα με την ανήλικη ανυπομονησία του Ρένα Φαν--η οποία, εδώ που τα λέμε, δεν ενηλικιώθηκε ποτέ για ό,τι έχει να κάνει με τη Ρένα Βλαχοπούλου...--να εμφανιστεί το ονομα της στους τίτλους--η εκτη θεση φάνταζε τόσο μακρινή, αλλά εκτός από το "και η", το ξάφνιασμα το γλύκανε η μουσική του Μίμη Πλέσσα που γίνεται πιο απαλή με την εμφάνιση του ονόματος της Ρένας αλλά και το χαριτωμένο σκίτσο που παραπέμπει στην Πολυξένη, τη χήρα ("με τα μαύρα της και με την τσαχπινιά της...") αδελφή του αυστηρού καθηγητή Κίμωνα που τολμά να διεκδικήσει εκ νέου την ευτυχία σμίγοντας με τον στεγνοκαθαριστή Προκόπη (τον υπέροχο Γιάννη Βογιατζή). Σκίτσο του Αλαγιάννη που απεικονιζει την ηρωίδα που υποδύεται η Ρένα στην ταινία, αλλά δεν παραπέμπει, για μένα, ευθέως στην ίδια τη Ρένα και για αυτό δεν το συμπεριέλαβα στη λίστα, υπάρχει και στους τίτλους της ταινίας του Αλέκου Σακελλάριου Η θεία μου η χίπισσα).
Σκίτσο του Πάνου Μαραγκού από το Έθνος της Κυριακής
Αντίθετα, πιο κοντά στη Ρένα είναι το σκίτσο του Πάνου Μαραγκού από το Έθνος της Κυριακής (συνόδευε το κείμενο που έγραψε τον Σεπτέμβριο του 2004 ο Δημήτρης Ιατρόπουλος για τη συμπλήρωση των 40 ημερών από τον θάνατο της Ρένας). Το σκίτσο του Μαραγκού είναι εμπνευσμένο από φωτογραφία που τραβήχτηκε στα γυρίσματα της ταινίας Φωνάζει ο κλέφτης.
Από το λεύκωμα του Γήση Παπαγεωργίου Ο Μεγάλος Θίασος (εκδ. Αστραία, 2000)
Τα τρία πιο αγαπημένα μου σκίτσα τα άφησα για το τέλος. Τα δύο από αυτά ανήκουν στον Γήση Παπαγεωργίου ο οποίος τα συμπεριέλαβε στο λεύκωμα Ο μεγάλος θίασος πουκυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αστραία το 2000 και περιλαμβάνει τα σκίτσα πολλών ηθοποιών του ελληνικού θεάτρου εμπνευσμένα από τους ρόλους τους. Έτσι, το ένα σκίτσο της Ρένας Βλαχοπούλου παραπέμπει στις άφθονες κωμικές στιγμές έκρηξης οργής (για τα αδέλφια της, τις πελάτισσες, τις γειτόνισσες...).
Από το λεύκωμα του Γήση Παπαγεωργίου Ο Μεγάλος Θίασος (εκδ. Αστραία, 2000)
Το δεύτερο σκίτσο του Παπαγεωργίου αποτυπώνει την κωμική αντιμετώπιση από τη Ρένα όλων των παραλόγων που την περιτριγύριζαν στις ταινίες της... Απορία, ειρωνεία, ήρεμη απόγνωση "Τι ζωή, Χριστέ μου, σ' αυτό το σπίτι"...
Σκίτσο της Έλλης Σολομωνίδου-Μπαλανου από την Καθημερινή (1992)
Τα σκίτσα της Έλλης Σολομωνίδου-Μπαλάνου είναι εδώ και χρόνια κλασικά... Από τη δεκαετία του '60, έχει αποτυπώσει με την ιδιαίτερη ματιά της, στη Μεσημβρινή, τις Εικόνες και την Καθημερινή, αμέτρητες παραστάσεις του ελληνικού θεάτρου και κάθε είδους καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, πετυχαίνοντας να αποδώσει κάθε φορά με θαυμαστή ακρίβεια τον ρόλο αλλά και την ψυχοσύνθεση του/της ηθοποιού... Όταν πήρα στα χέρια μου τον τόμο της 30 χρόνια θέατρο (εκδόθηκε το 1988) που συγκέντρωνε πλήθος σχεδίων της, στεναχωρήθηκα που δεν βρήκα μέσα κάποιο σκίτσο της Ρένας--γνωρίζοντας μάλιστα ότι είχε σχεδιάσει τα κοστούμια της για τη μάλλον ατυχήσασα τηλεοπτική σειρά Μια Αθηναία στην Αθήνα το 1976. Και τολμώ να πω ότι θύμωσα λιγάκι όταν τον Νοέμβριο του 1994, παρουσίασε σκίτσα σχεδόν όλων των βραβευθέντων από το Θεατρικο Μουσείο αλλά όχι της Ρένας Βλαχοπούλου (είχε τιμηθεί, όπως και η Άννα Καλουτά, με το έπαθλο "Παναθήναια" για τη συνολική προσφορά της στην επιθεώρηση). Τελικά, τo 1998 ανακάλυψα (και... της τα συγχώρεσα όλα!) στο ένθετο Επτά Μέρες της Καθημερινής ένα σκίτσο της Ρένας Βλαχοπούλου που φαίνεται πως είχε πρωτοδημοσιευτεί στην εφημερίδα το 1992 συνοδεύοντας ένα κείμενο του Γιάννη Βαρβέρη για τους πρωταγωνιστές και τις πρωταγωνίστριες της επιθεώρησης (το κείμενο είχε με τη σειρά του δημοσιευτεί για πρώτη φορά στα μέσα της δεκαετίας του '80 και αναδημοσιευτεί σε συγκεντρωτική έκδοση των κριτικών του αξέχαστου ποιητή και κριτικού). Στο σκίτσο η Ρένα είναι η μόνη πρωταγωνίστρια ανάμεσα σε άξιους πρωταγωνιστές του μουσικού θεάτρου (Χρ. Βαλαβανίδης, Στ. Παράβας, Γ. Γκιωνάκης, Ντ. Ηλιόπουλος, Τ. Γιαννόπουλος, Σ. Μουστάκας, Ν. Σταυρίδης και Στ. Ψάλτης): η μορφή της δεν παραπέμπει σε κάποια κωμική σκηνή, όπως τα δυο προηγούμενα σκίτσα, αλλά εκπέμπει τη γοητεία και το μυστήριο της σταρ, ενώ στο βλέμμα της υπάρχει το κωμικό υπονοούμενο, η συνωμοτική διάθεση, η αυτοπεποίθηση και η κρυφή υπόσχεση για το κέφι που μπορεί να σου προσφέρει σε λίγο...
Κλείνοντας την ανάρτηση, σκέφτομαι πως αξίζει τον κόπο να παραθέσω από το κείμενο του Βαρβέρη το απόσπασμα που αφορά τη Ρένα Βλαχοπούλου:
Ένα μεγάλο κεφάλαιο στην επιθεώρηση, με όλη τη μεσογειακή ζωντάνια, την πονηριά και το κερκυραϊκό σφρίγος στην απόδοση, αποτελεί με τους αβίαστους αυτοσχεδιασμούς της η αειθαλής και εντελώς μοντέρνα ως υποκριτική άποψη Ρένα Βλαχοπούλου. Η Βλαχοπούλου είναι η κινησιολογικά ακραιφνής μέση Ελληνίδα που κατορθώνει απόλυτα την οικείωση με την πλατεία: εκβιάζει τη συμμετοχή σου στο νούμερό της, κουτσομπολεύει μαζί σου τους άλλους (κι εσένα), σε πείθει ότι δεν προσπαθεί να σε διασκεδάσει, νομιμοποιεί το αθυρόστομο, ανάγει σε γκαγκ τον εκνευρισμό, καταργεί το ανισοϋψές πλατείας-σκηνής, τόσο στη συμμαχία μαζί σου όσο και στην αντιπαράθεση.
Αλήθεια, για πόσες καλλιτέχνιδες θα μπορούσαν να ισχύουν όλα αυτά και επιπλέον να συνδυάζονται με μια φωνή σπάνιας έκτασης και εκφραστικότητας;
Κυρία Ρένα, είμαστε τυχεροί/ές που ζήσατε ανάμεσά μας και που, φεύγοντας, μας αφήσατε τόσα σπάνια δώρα, ανεξάντλητα σαν το ταλέντο σας...
Αύριο, Δευτέρα 8 Ιουνίου, στις 6 το απόγευμα το Δεύτερο Πρόγραμμα της (για ελάχιστες μέρες ακόμα...) ΝΕΡΙΤ θα μεταδώσει μια συνέντευξη που έδωσε η υπέροχη Κυρία Στέλλα Γκρέκα στον Γιώργο Παπαστεφάνου, τον Γιώργο Τσάμπρα και τον Σιδερή Πρίντεζη. Η συνέντευξη ηχογραφήθηκε λίγο πριν φύγει ο Μάιος και μεταδόθηκε για πρώτη φορά την περασμένη Κυριακή από το Τρίτο Πρόγραμμα. Όσοι/ες την έχασαν έχουν λοιπόν ακόμα μια 24ωρη ευκαιρία (γιατί μέσω της ιστοσελίδας της ΝΕΡΙΤ κάθε εκπομπή που μεταδίδεται είναι διαθέσιμη για 24 ώρες!...) να μαγευτούν από μια τραγουδίστρια που ίσως να κατέχει το ρεκόρ της τραγουδίστριας που γνώρισε τεράστια επιτυχία κάνοντας μια πολύ σύντομη καριέρα: η Στέλλα Γκρέκα έδρασε επίσημα το διάστημα 1946-47 και στη συνέχεια, μετά τον χωρισμό της από τον πρώτο της σύζυγο, τον κομφερανσιέ και σκηνοθέτη Ορέστη Λάσκο, έφυγε για την Αμερική. Παρόλο που ασχολήθηκε και εκεί σποραδικά με το τραγούδι (ηχογραφώντας κάποια τραγούδια) και παρόλο που στα χρόνια του '70, σε κάποιες σύντομες επισκέψεις της στην Ελλάδα ηχογράφησε δύο δίσκους 33 στροφών, η καριέρα της ουσιαστικά περιορίζεται στη διετία εκείνη. Ο μύθος της όμως παραμένει ζωντανός σχεδόν εβδομήντα χρόνια από την κυκλοφορία εκείνων των δίσκων και η ίδια παραμένει ακμαία και δραστήρια.
Η Στέλλα Γκρέκα σε φωτογραφία από την εποχή της σύντομης καριέρας της (1946-47) (φωτογραφία από την ιστοσελίδα http://www.enet.gr)
Στη διατήρηση αυτού του μύθου συνέβαλε σε ένα σημαντικό βαθμό ο Γιώργος Παπαστεφάνου. Αρχικά μεγάλος θαυμαστής της φωνής της Στέλλας Γκρέκα και στη συνέχεια φίλος της, συγκέντρωνε από τα παιδικά του χρόνια τους δίσκους της και αργότερα, όταν άρχισε να εργάζεται στη ραδιοφωνία, μετέδιδε πάντα από τις εκπομπές του τα τραγούδια της, ενώ αργότερα φρόντισε και για τις επανεκδόσεις τους σε δίσκους 33 στροφών. Ο Γιώργος Παπαστεφάνου μάλιστα επιμελήθηκε και δυο τηλεοπτικά αφιερώματα στη Στέλλα Γκρέκα που είναι διαθέσιμα μέσω του καναλιού του στο youtube (Η μουσική γράφει ιστορία το 1973 και Οι παλιοί μας φίλοι το 1984).
Στέλλα Γκρέκα και Γιώργος Παπαστεφάνου στην εκπομπή Η μουσική γράφει ιστορία (1973). Φωτογραφία από το κανάλι του Γιώργου Παπαστεφάνου στο youtube
Στην εκπομπή που θα ακούσετε αύριο ο Γιώργος Παπαστεφάνου είναι τυπικά καλεσμένος στο στούντιο, αφού πια έχει αποχωρήσει από τα ραδιοφωνικά μικρόφωνα. Ωστόσο, μοιάζει σαν να μην έφυγε ποτέ: είναι ουσιαστικά συμπαρουσιαστής της εκπομπής, την οποία διανθίζει όχι μόνο με τις αναμνήσεις του από την καριέρα της Στέλλας Γκρέκα αλλά και με λεπτομέρειες, ραδιοφωνικές και όχι μόνο, μιας ολόκληρης εποχής που τόσο καλά γνωρίζει μάλλον μόνον εκείνος. Την πολύτιμη συμβολή του "δασκάλου" ολοκληρώνουν με τις γνώσεις τους και το μεράκι τους δύο άξιοι "μαθητές", ο Γιώργος Τσάμπρας και ο Σιδερής Πρίντεζης, και όλοι μαζί μας χαρίζουν ένα απολαυστικό δίωρο.
Στέλλα Γκρέκα και Γιώργος Παπαστεφάνου κατά την ηχογράφηση της εκπομπής. Φωτογραφία από τη σελίδα του Γιώργου Τσάμπρα στο Facebook.
Στη διάρκεια αυτής της εκπομπής, λοιπόν, η Κυρία Στέλλα Γκρέκα, στα 93 της, με την υπέροχη φωνή της που διατηρεί πάντα τη μαγεία της και μας συγκινεί και σήμερα είτε τραγουδά (και μάλιστα στην εκπομπή τραγουδά ακαπέλα, αλλά δεν θα σας αποκαλύψω τι!) είτε μιλά, θυμάται στιγμές από τη ζωή της και την καριέρα της. Δεν αναπολεί με νοσταλγία το παρελθόν (όπως συχνά συμβαίνει με καλλιτέχνες/ιδες που έδρασαν στο παρελθόν). Αντίθετα, πατά γερά στο τώρα και μιλά για την καριέρα της της χωρίς περιττές ωραιοποιήσεις (γιατί, άλλωστε, πόσο να ωραιοποιηθεί κάτι που είναι πραγματικά τόσο όμορφο;) ή μίζερα σχόλια για το σήμερα...
Η Στέλλα Γκρέκα στο σπίτι της στην Αθήνα, τον Νοέμβριο του 2013, λίγες μέρες πριν την εμφάνισή της στη σκηνή του θεάτρου Badminton (φωτογραφία του Στάθη Μαμαλάκη από την ιστοσελίδα http://www.lifo.gr)
Συντονιστείτε λοιπόν αύριο στο Δεύτερο Πρόγραμμα για να ακούσετε τη Στέλλα Γκρέκα να μιλά με γλαφυρό τρόπο για τη γνωριμία της με τον Ορέστη Λάσκο, το ξεκίνημά της στον κινηματογράφο, το ραδιόφωνο και τη δισκογραφία, για τη συνεργασία της με σπουδαίους συνθέτες όπως ο Χρήστος Χαιρόπουλος, ο Μιχάλης Σουγιούλ και ο Κώστας Γιαννίδης. Η Στέλλα Γκρέκα θυμάται επίσης ένα πρωτοχρονιάτικο βράδυ στο σπίτι του Αττίκ (στα χρόνια της Κατοχής, πριν εκείνη αρχίσει ακόμα να τραγουδά) και αναφέρεται και σε περιστατικά από τη ζωή της στην Αμερική, όπου κάποια στιγμή αποφάσισε να παρακολουθήσει μαθήματα κλασικού τραγουδιού, όχι γιατί ήθελε να κάνει καριέρα στην όπερα αλλά γιατί ήθελε να γνωρίσει καλύτερα αυτή την τέχνη--νιώθοντας, όπως είπε, το κάθε μάθημα σαν την πιο αποτελεσματική ψυχοθεραπεία.
Η Στέλλα Γκρέκα, ο Γιώργος Παπαστεφάνου, ο Γιώργος Τσάμπρας και ο Σιδερής Πρίντεζης κατά την ηχογράφηση της συνέντευξης (φωτογραφία από τη σελίδα του Γ. Τσάμπρα στο Facebook)
Στη διάρκεια της εκπομπής, ακούγονται όλες εκείνες οι παλιές επιτυχίες της Στέλλας Γκρέκα από τις 78 στροφές που είναι πλέον κλασικές αλλά και κάποιες από τις ηχογραφήσεις της στις 33 στροφές. Επιπλέον--όπως συμβαίνει πάντα σε εκπομπές στις οποίες εμπλέκεται ο Σιδερής Πρίντεζης--ακούγονται κάποιες σπάνιες ραδιοφωνικές της ηχογραφήσεις από τη δεκαετία του '80. Η ίδια η Στέλλα Γκρέκα πρόσφερε στην εκπομπή μια άγνωστη ηχογράφησή της από μια συνεργασία της με τον περίφημο συνθέτη Ηρακλή Θεοφανίδη, τον αδελφό του Μενέλαου Θεοφανίδη, που έζησε επίσης πολλά χρόνια στην Αμερική και κάποια στιγμή αποφάσισε να ηχογραφήσει έναν δίσκο με τη Στέλλα Γκρέκα. Ήταν το 1980, οι ηχογραφήσεις έγιναν αλλά ο δίσκος δεν κυκλοφόρησε γιατί η ίδια η Στέλλα Γκρέκα θεωρούσε ότι δεν ταίριαζε με το κλίμα της εποχής... Ευτυχώς όμως αποφάσισε να μοιραστεί κομμάτια του μαζί μας σήμερα!
Η Στέλλα Γκρέκα τραγουδά το "Τραγούδι της Μαρίνας" στην ταινία του Αλέκου Σακελλάριου Μαρίνα.
Από την εκπομπή δεν έλειψε και μια αναφορά στη Ρένα Βλαχοπούλου. Σε κάποια στιγμή ο Σιδερής Πρίντεζης ανέφερε ότι την εποχή που η Στέλλα Γκρέκα μετακόμισε στην Αμερική, έφτασαν εκεί αρκετοί/ές συνάδελφοί της από την Ελλάδα, όπως η Σοφία Βέμπο, ο Νίκος Γούναρης, ο Γιάννης Σπάρτακος και η Ρένα Βλαχοπούλου, και ρώτησε την κυρία Γκρέκα αν η Βλαχοπούλου και ο Σπάρτακος είχαν εκεί την απήχηση που είχαν και εδώ. Εκείνη απάντησε:
--Στην Αμερική, δεν ξέρω, προσπάθησαν οι άνθρωποι, αλλά... στην Ελλάδα είχαν φοβερή επιτυχία. Δεν ξέρω ποιοι άλλοι καλλιτέχνες έχουν εισπράξει το χειροκρότημα που εισέπραξαν αυτά τα παιδιά. Ήσαν υπέροχοι ο Σπάρτακος με τη Ρένα Βλαχοπούλου. Και ως εμφάνιση, η Ρένα ήταν νέο, μικρό, ωραίο κοριτσάκι. Έκτακτη. Μες στην Κατοχή.
--Την είχατε συναντήσει;
--Τη Ρένα Βλαχοπούλου τυχαίως τη συνάντησα στο lobby ενός θεάτρου στην Αμερική. Με γνώρισε, δεν ξέρω πώς, με γνώρισε κι ήρθε και μου μίλησε. Μου λέει: "Εγώ έλειπα τότε που τραγουδούσατε στο ραδιόφωνο και τους δίσκους, ήμουν στη Μέση Ανατολή, αλλά άκουσα τα τραγούδια σας και μου αρέσατε πάρα πολύ." Λέω "Σ' ευχαριστώ πολύ". Διότι ξέρεις σπάνια καλλιτέχνες, έτσι, συγχαίρουν άλλους...
Η Στέλλα Γκρέκα τραγουδά τα τραγούδια του Γιάννη Σπάρτακου "Αγάπη μου πού να'σαι", "Θα γυρίσεις ξανά" και "Θα σε πάρω να φύγουμε" με τη συνοδεία του συνθέτη στο πιάνο.
Η Κυρία Στέλλα Γκρέκα ζει πλέον κοντά μας και είμαστε τυχεροί/ές, γιατί μας χαρίζει κάποιες σπάνιες μουσικές βραδιές (όπως αυτή που ζήσαμε τον Δεκέμβρη του 2013 στο θέατρο Badminton, στη βραδιά που οργανώθηκε προς τιμήν της--άλλο ρεκόρ κι αυτό, πόσες τραγουδίστριες έχουν άραγε τραγουδήσει ζωντανά σε σκηνή θεάτρου λίγο πριν συμπληρώσουν τα 92 τους χρόνια;) αλλά και τον υπέροχο λόγο της, τις πολύτιμες αναμνήσεις της και τη σπάνια ευαισθησία της μέσα από εκπομπές όπως αυτή που μπορείτε να χαρείτε αύριο το απόγευμα, στο Δεύτερο Πρόγραμμα. Της ευχόμαστε να είναι γερή και να την απολαμβάνουμε όπως και όποτε εκείνη το επιθυμεί...
Στο Δεύτερο Πρόγραμμα, τη Δευτέρα 8 Ιουνίου, από τις 6 ως τις 8μμ (και για τις επόμενες 24 ώρες από την ιστοσελίδα του σταθμού...).
Ειρήνης της μεγαλομάρτυρος σήμερα. Τέτοια μέρα γιόρταζαν τρεις πρωταγωνίστριες του παλιού μουσικού θεάτρου: η Ρένα Βλαχοπούλου, η Ρένα Ντορ και, λιγότερο γνωστό αυτό, η Ειρήνη-Άννα Καλουτά... Η Καλουτά μάλιστα διηγιόταν πως αυτή τη μέρα συναγωνίζονταν οι τρεις τους ποια θα τηλεφωνήσει πρώτη στις άλλες δυο...
Αγαπημένη μου φωτογραφία της Ρένας και της Άννας στην πλατεία του θεάτρου Κοτοπούλη-Ρεξ, τη βραδιά που τιμήθηκαν και οι δυο τους με το έπαθλο "Παναθήναια" για την προσφορά τους στην επιθεώρηση (1995)
Εδώ και πολύ καιρό ήθελα να παρουσιάσω ένα αφιέρωμα στη Ρένα Ντορ. Μεγάλη πρωταγωνίστρια της μουσικής μας σκηνής και συνεργάτιδα κατά διαστήματα της Ρένας Βλαχοπούλου, σίγουρα το πορτρέτο της όφειλε να έχει ξεχωριστή θέση στο blog αυτό. Ωστόσο εκτός από τη δικιά μου αφήγηση της ζωής της και της καριέρας της Ρένας Ντορ, εντόπισα δυο ενδιαφέρουσες συνεντεύξεις που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Ταχυδρόμος το καλοκαίρι του 1967 και ήταν μέρος μιας σειράς συνεντεύξεων που επιμελήθηκε ο δημοσιογράφος (αλλά αργότερα και επιθεωρησιογράφος) Νίκος Καμπάνης, ο οποίος είχε την πολύ ενδιαφέρουσα ιδέα να παρουσιάσει πορτρέτα δημοφιλών Ελλήνων/ίδων ηθοποιών μέσα από τα λόγια συναδέλφων τους.
Ρένα Ντορ και Ρένα Βλαχοπούλου σε αποθέωση επιθεώρησης στην περίφημη περιοδεία της σεζόν 1953-54. Διακρίνονται ακόμα ο Γιώργος Γαβριηλίδης, ο Κώστας Δούκας και ο Αλέκος Λειβαδίτης. Φωτογραφία από το βιβίο του Μ. Δελαπόρτα Βίβα Ρένα (εκδ. Άγκυρα, 2002)
Έτσι, με την καθοδήγηση των ερωτήσεων του Καμπάνη, οι αναγνώστριες/ες του Ταχυδρόμου διάβασαν πώς βλέπει η Αλίκη Βουγιουκλάκη την Τζένη Καρέζη, η Μάρω Κοντού την Αλίκη Βουγιουκλάκη, η Άννα Φόνσου τη Μάρω Κοντού, ο Κώστας Μουσούρης τον Δημήτρη Μυράτ, ο Μίμης Φωτόπουλος τον Ντίνο Ηλιόπουλο, η Έλσα Βεργή την κυρία Κατερίνα, η Μαίρη Αρώνη τη Βάσω Μανωλίδου αλλά και η Βάσω Μανωλίδου τη Μαίρη Αρώνη, η Βέρα Ζαβιτσιάνου την Έλλη Λαμπέτη (από τα πιο ενδιαφέροντα πορτρέτα), η Κάκια Αναλυτή τη Βέρα Ζαβιτσιάνου, ο Δημήτρης Παπαμιχαήλ τον Λάμπρο Κωνσταντάρα, ο Γιάννης Γκιωνάκης τον Κώστα Βουτσά, ο Κώστας Βουτσάς τον Κώστα Χατζηχρήστο.
Άννα καλουτά, Μαρίκα Κρεβατά, Ρένα Ντορ και Μαρία Καλουτά επιστρέφουν από περιοδεία τους πιθανότατα στην Πόλη. Φωτογραφία του Κωνσταντίνου Μεγαλοκονόμου, από το βιβλίο των εκδόσεων Τόπος Βασικά Θεατής (2008)
Οι μόνες πρωταγωνίστριες του μουσικού θεάτρου που πλησίασε ο Καμπάνης ήταν η Ρένα Ντορ και η Άννα Καλουτά. Από την πρώτη ζήτησε, τον Δεκαπενταύγουστο του 1967, να μιλήσει για τη Ρένα Βλαχοπούλου! Από τη δεύτερη ζήτησε, λίγες εβδομάδες μετά, να μιλήσει για τη Ρένα Ντορ! Έτσι, σήμερα, τιμώντας τη μνήμη και των τριών πρωταγωνιστριών που θα γιόρταζαν, αν ζούσαν, την ονομαστική τους γιορτή, αναδημοσιεύω τα πλήρη κείμενα αυτών των δύο συνεντεύξεων. Και, αύριο, θα συνεχίσουμε τον εορτασμό τιμώντας τη μνήμη ειδικά της Ρένας Ντορ παρουσιάζοντας το δικό της πορτρέτο μέσα από δικά της λόγια αλλά και από τη σχετική έρευνα του Rena Fan... Ας ξεκινήσουμε λοιπόν με τον απολαυστικό λόγο μιας ΡΕΝΑΣ για μιαν άλλη ΡΕΝΑ... (στα κείμενα έχει διατηρηθεί η πρωτότυπη ορθογραφία).
"η ΡΕΝΑ ΝΤΟΡ κάνει το πορτραίτο της ΡΕΝΑΣ ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΥ..." Συνέντευξη παρμένη από τον Νίκο Καμπάνη
Πώς βλέπει μια Ρένα μια άλλη Ρένα; Ας πούμε, η πρωταγωνίστρια του μουσικού θεάτρου ΡΕΝΑ ΝΤΟΡ την άλλη πρωταγωνίστρια ΡΕΝΑ ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΥ; Στην πρώτη μας ερώτηση, ποια κοινά σημεία έχει με την κ. Βλαχοπούλου, η άλλη Ρένα--η Ντορ--απήντησε:
—Κοινά σημεία; Έχουμε το ίδιο όνομα. Ρένες και οι δύο.
Στις γυναίκες του θεάτρου δεν ρωτάνε χρονολογίες
Η απάντηση στην δεύτερη ερώτηση ήταν ένα μικρό μάθημα στον υπογραφόμενο, που ρώτησε--ως μη... ώφειλε--την κυρία Ντορ πότε πρωτογνώρισε την κυρία Βλαχοπούλου. Και η απάντηση ήταν... καρφί:
—Α, στις γυναίκες--ιδίως του θεάτρου--δεν ρωτάνε χρονολογίες.
Ήταν γραφτό και η τρίτη στην σειρά ερώτηση να έχει κάτι μπερδεψιές: —Όταν την πρωτοείδατε στη σκηνή διαισθανθήκατε την εξέλιξή της; —Δεν θυμάμαι. Εγώ την πρωτοείδα ή εκείνη εμένα; Άλλωστε, εκείνη ξεκίνησε τραγουδίστρια κι εγώ χορεύτρια. Ούτε την δική μου εξέλιξη δεν φαντάσθηκα.
—Απ' όσους ρόλους έχει δημιουργήσει σε ποιους--κατά την γνώμη σας--είχε μεγαλύτερη επιτυχία;
—Δεν υπάρχει ρόλος που να μην είχε επιτυχία η Ρένα.
—Σε ποιους δεν είχε;
—Όταν είπα Ρένα, εννοούσα την Ρένα Βλαχοπούλου και λίγο... την Ρένα Ντορ.
Η Ρένα παίζει την Ρένα
—Αξιολογήσετε, κατά την κρίση σας, τα προσόντα και τις ικανότητές της. Τι ξεχωρίζει σ' αυτή περισσότερο, α) τα υποκριτικά της προσόντα, β) η σκηνική της εμφάνιση, γ) τι άλλο;
—Το κυριότερο είναι ότι η Ρένα, η άλλη δηλαδή, παίζει την Ρένα. Είναι το πιο δύσκολο και το πιο σημαντικό.
Ρένα Ντορ, Μπέτυ Μοσχονά και Ρένα Βλαχοπούλου ως μπεμπέκες στην επιθεώρηση Χειμώνας στην Αθήνα (θέατρο Ακροπόλ τη σεζόν 1958-59). Φωτογραφία από το βιβλίο της Σπ. Βρανά Επιθεώρηση καψούρα μου (εκδ. Γλάρος, 1985)
Ερώτηση... ύπουλη
—Ποια πλεονεκτήματα--γενικά--της βρίσκετε συγκριτικά με σας; Με άλλα λόγια, τι θα θέλατε να έχετε, που έχει εκείνη, ενώ σεις υστερείτε; Ή--το αντίθετο--πού νομίζετε ότι εκείνη υστερεί από εσάς;
—Ερώτηση... ύπουλη. Κάθε καλλιτέχνης έχει την προσωπικότητά του, αλλιώς δεν ξεχωρίζει. Η δική της είναι θαυμασία. Η δική μου, μου... αρκεί.
—Δημιούργησε η κυρία Ρένα Βλαχοπούλου δική της "σχολή" στο μουσικό θέατρο;
—Ναι, έχει "σχολή", το δίχως άλλο. Με την διαφορά ότι στο ελαφρό μουσικό μάς αναδεικνύουν, δεν αναδεικνύουμε. Μακάρι ν' ακολουθήσουν την σχολή της τα νέα παιδιά. Ποια όμως;
—Αν σκηνοθετούσατε ένα θεατρικό έργο και είχατε την ευκαιρία να συνεργασθήτε μαζί της, θα την θέλατε για πρωταγωνίστρια;
—Γιατί να μη πούμε συμπρωταγωνίστρια; Εγώ τι θακανα;
—Έχετε ποτέ συνεργασθεί μαζί; Σκοπεύετε να συνεργασθείτε ποτέ μαζί;
—Ναι. Και θα ήθελα να συνεργασθώ πάλι. Είναι θαύμα συνάδελφος.
—Ποιος ηθοποιός τής ταίριαζε καλύτερα δίπλα της, στην καριέρα της, σαν πρωταγωνιστής;
—Κανείς. Η Ρένα, είναι η Ρένα.
—Έχετε καλές σχέσεις μαζί της; Είχατε πάντοτε καλές σχέσεις μαζί της; Σας έτυχε ποτέ να δυσαρεστηθείτε;
—Όχι, δεν έχουμε παίξει ούτε χαρτιά, ούτε μποξ.
Είναι πιο δημοφιλής
—Έχετε την σκέψη ότι είναι πιο δημοφιλής από σας; Σας έχει ενοχλήσει ποτέ αυτή η σκέψη;
—Ναι, είναι πιο δημοφιλής. Ίσως από τον κινηματογράφο, αλλά δεν ενοχλούμαι. Με ενοχλούν, άλλωστε, τόσο οι... αμοιβάδες μου...
—Προσπαθήσατε ή επιχειρήσατε ποτέ να μιμηθείτε κάτι από εκείνη; Έχετε αντιληφθεί αν εκείνη προσπάθησε ποτέ να μιμηθεί κάτι από σας;
—Γιατί να μιμηθούμε; Είμαστε και οι δύο πληθωρικές στο είδος μας. —Από τις νέες καλλιτέχνιδες του ελληνικού θεάτρου ποια νομίζετε ότι δείχνει πως βαδίζει στα χνάρια της;
—Δυστυχώς, καμία. —Σε ποια μοιάζει από τις παλαιές;
—Ευτυχώς, σε καμία. —Τι κοινά σημεία πάνω στην καλλιτεχνική και ιδιωτική ζωή σας βρίσκετε ότι έχετε με την κυρία Βλαχοπούλου;
—Δουλεύουμε τις ίδιες ώρες, έχουμε τις ίδιες αγωνίες, αγανακτούμε με τα ίδια εμπόδια και ξέρουμε ότι το θέατρο είναι αχάριστο για τον ηθοποιό. Χρειάζονται κι άλλα; —Κατά την γνώμη σας, αν η κυρία Βλαχοπούλου δεν είχε γίνει ηθοποιός, σε τι επάγγελμα θα μπορούσε να έχη σταδιοδρομήσει;
—Μα... νομίζω... σαν ηθοποιός.
Εκτός αν μας φέρετε σεις...
—Θα μπορούσατε να την ζηλέψετε σαν γυναίκα; Θα την βρίσκατε επικίνδυνη αντίπαλο;
—Και βέβαια είναι επικίνδυνη αντίπαλος. Αν δεν ήταν, δεν θα άξιζε. Μόνο που δεν ήλθαμε ποτέ σε τέτοιου είδους αντιθέσεις. Εκτός αν μας φέρετε σεις με τις ερωτήσεις σας.
Κι εδώ τελειώνει η συνέντευξη της Ρένας Ντορ στον Νίκο Καμπάνη. Έναν μήνα αργότερα περίπου, μέσα Σεπτεμβρίου, ο Νίκος Καμπάνης επανέρχεται στη Ρένα Ντορ. Αυτή τη φορά όμως ζητά από μια άλλη μεγάλη πρωταγωνίστρια του ελαφρού μουσικού θεάτρου, την Άννα Καλουτά, να σκιαγραφήσει το πορτρέτο της κεφαλονίτισσας Ρένας. Αξίζει να παρατηρήσουμε την ομοιότητα αλλά και τη διαφορά κάποιων απαντήσεων σε παρόμοιες ερωτήσεις του Καμπάνη αλλά και πόσο πιο... λαλίστατη είναι η Καλουτά σε σχέση με την Ντορ, αφού βρίσκει την ευκαιρία να ξεσπαθώσει για την εξέλιξη του επιθεωρησιακού είδος αλλά και να μιλήσει και για τον εαυτό της. Ίσως η αγωνία μιας γενιάς που εκπροσωπεί η Καλουτά για τις αλλαγές που αναπόφευκτα έρχονται;
"η ΑΝΝΑ ΚΑΛΟΥΤΑ κάνει το πορτραίτο της ΡΕΝΑΣ ΝΤΟΡ..."
Συνέντευξη παρμένη από τον Νίκο Καμπάνη
Μιλάει για το μουσικό θέατρο, για τις συναδέλφους της, για την αδελφή της, για τον εαυτό της και νομίζει κανείς πως δεν μιλάει για την δουλειά της, αλλά για το σπίτι της, για την ίδια την οικογένειά της. Κι όλα αυτά μ' ένα πάθος, με μια συγκίνηση, με μια αφοσίωση που συγκινούν.
Είναι η ΑΝΝΑ ΚΑΛΟΥΤΑ. Η μία από τα δύο "Καλουτάκια". Η "ψηλή"--όπως την λένε όσοι δεν έχουν κατορθώσει ακόμη να ξεχωρίσουν τα ονόματά τους. Και της ζητήσαμε να κάνει το πορτραίτο της ΡΕΝΑΣ ΝΤΟΡ.
Ούτε βεντετισμοί, ούτε εκείνα τα πικρόχολα συμβιβαστικά "Καλή συνάδελφος αλλά ναι μεν αλλά..." κάποιων νεωτέρων. Άκουσε το όνομα ΝΤΟΡ και έλαμψε το πρόσωπό της.
—Η Ρένα; Καταπληκτική ηθοποιός, θαυμάσια συνάδελφος. Μα δεν υπάρχει και όμοιά της. Θυμάμαι τότε...
Τότε στου "Μακέδο"
Το "τότε" τοποθετήθηκε στο θέατρο "Μακέδο"--το σημερινό "Μοντιάλ"--στα χρόνια τα προπολεμικά. Εκεί γνωρίσθηκαν για πρώτη φορά τα Καλουτάκια με την Ρένα Ντορ.
—Μόλις τότε πήρε νούμερο κι έγινε για πρώτη φορά νουμερίστα. Πριν δεν ήταν παρά μια χορεύτρια στο μπαλέτο. —Και ξεχώρισε αμέσως;
—Μα ναι. Μόλις την είδαμε είπαμε: να μια ηθοποιός που θα αφήσει εποχή. —Και βέβαια δεν πέσατε έξω.
—Είναι σπουδαία η Ρένα. Το μουσικό θεάτρο της οφείλει πολλά. Δεν βγαίνουν πια ηθοποιοί σαν αυτήν στην επιθεώρηση.
Αλέκος Λειβαδίτης, Άννα Καλουτά, Μίμης Φωτόπουλος και Ρένα Ντορ πιθανότατα στις πρόβες του Κάτι ψιθυρίζεται που παρουσιάστηκε στο θέατρο Αυλαία της Θεσσαλονίκης το 1973. Φωτογραφία από το βιβλίο του Μ. Δελαπόρτα Άννα Καλουτά: "Η κυρία Επιθεώρηση" (εκδ. Ορφέας, 2008)
Δεν δουλεύουν
Εξ ονόματος της "παλαιάς φρουράς" της επιθεωρήσεως η Άννα Καλουτά θίγει μερικές αλήθειες.
—Πιστέψτε με. Δεν είμαστε μισονεϊστές όσοι λέμε ότι τα πράγματα δεν πάνε καλά σήμερα στην επιθεώρηση από πλευράς εμψύχου υλικού. Δυστυχώς δεν πάνε καλά. Σήμερα, όπως και να το κάνουμε, εμείς οι παλιές και οι παλιοί κρατάμε αυτό το είδος θεάτρου. —Καλά. Δεν υπάρχουν νέοι και νέες; Χάθηκαν τα ταλέντα;
—Όχι δεν χάθηκαν αλλά δεν δουλεύουν. Δεν προσπαθούν σκληρά όπως προσπαθούσαμε εμείς κάποτε για να εξελιχθούν πραγματικά για να δημιουργήσουν "τύπο". Πού και πού φαίνονται μερικά ταλέντα, νέοι και νέες που δείχνουν ότι κάτι θα κάνουν. Με την πρώτη, όμως, μικρή επιτυχία το παίρνουν επάνω τους, σιγουρεύονται και δεν φροντίζουν να βελτιωθούν. Γίνονται αμέσως βεντέτες.
Το πιο δύσκολο θέατρο
Συνεχίζει η Άννα:
—Έτσι, γρήγορα παραμένουν στάσιμοι ή και καταστρέφονται. Γιατί μη το ξεχνάτε. Η Επιθεώρηση είναι σκληρό καρύδι. Είναι το πιο δύσκολο θέατρο κι ας μη γεμίζει το μάτι σε μερικούς. Στην επιθεώρηση δεν στέκεσαι εύκολα. Πρέπει να ξέρεις να τραγουδάς. Πρέπει να ξέρεις να χορεύεις. Πρέπει να έχεις το υποκριτικό σου ταλέντο. Πρέπει να διαθέτεις και την απαραίτητη καλή εμφάνιση. Και για όλα αυτά χρειάζεται σκληρή δουλειά. Ξέρετε τι έχω κάνει εγώ στην επιθεώρηση; Μέχρι και τον χορευτή. —Τον χορευτή;
—Μάλιστα. Κάποτε αρρώστησε ο Φλερύ και βγήκα εγώ στη θέση του και χόρεψα με την Λίντα Άλμα.... —Ωραία όλα αυτά, αλλά θα πρέπει να μιλήσουμε για την Ντορ.
—Φυσικά, θα μιλήσουμε. Τι και τι δεν έχει δημιουργήσει ατή η κοπέλα στο μουσικό θέατρο.
Άλλαξαν τα πράγματα
—Είπατε ότι την πρωτογνωρίσατε στο "Μακέδο".
—Ναι. Δύσκολα τα πράγματα τότε για ένα καλλιτέχνη να εξελιχθεί. Τι ευκαιρίες είχε; Τρία-τέσσερα θέατρα στην Αθήνα όλα κι όλα. Άντε να τρυπώσεις και να ξεχωρίσεις την στιγμή που κάθε τόσο παρουσιαζόταν κι ένα νέο ταλέντο. Τώρα τα πράγματα είναι τελείως διαφορετικά. Ένας νέος ηθοποιός, ένας νέος καλλιτέχνης έχει δεκάδες ευκαιρίες για να δείξει τις ικανότητές του, να εξελιχθεί. Γέμισε η Αθήνα από θέατρα, δεκάδες ταινίες γυρίζονται κάθε χρόνο. Αλλά είναι και τα νάιτ-κλαμπ, από τα οποία έχουν αναδειχθεί όχι λίγοι καλοί τραγουδιστές. Σήμερα δεν έχει κανείς παρά να απλώσει το χέρι του και να διαλέξει. Αλλά είπαμε. Τα θέλουν όλα έτοιμα και γρήγορα...
Κοπή βασιλόπιτας (1964) στο θέατρο Περοκέ από τον "Θίασο των Οκτώ" (αδελφές Καλουτά, Ορέστης Μακρής, Ρένα Ντορ, Αλέκος Λειβαδίτης, Τάκης Μηλιάδης, Μπέτυ Μοσχονά, Γιώργος Κάπης. Διακρίνεται επίσης ο μαέστρος Γιώργος Μουζάκης. Φωτογραφία από το βιβλίο του Μ. Δελαπόρτα Άννα Καλουτά: "Η κυρία Επιθεώρηση" (εκδ. Ορφέας, 2008)
Λοιπόν η Ντορ...
—Λοιπόν η Ντορ;
—Τι θέλετε να σας πω γι' αυτήν; —Τι την χαρακτηρίζει ιδιαίτερα;
—Το ταλέντο της, η διαυγής της φωνή και η ωραία της κορμοστασιά. Έχει ένα αρρενωπό κορμί. —Τι κοινά σημεία έχετε με την Ντορ;
—Θα σας πω ένα, το πιο χαρακτηριστικό κατά τη γνώμη μου. Με την Ρένα είμαστε οι μόνες γυναίκες στο ελληνικό θέατρο που ξέρουμε και φοράμε όπως πρέπει να φοριέται το ανδρικό φράκο. Οι άλλες πρωταγωνίστριες όταν φοράνε ανδρικό φράκο--στους ρόλους τους--το ράβουν γυναικείο, το φοράνε γυναικεία. Με τακούνια, εφαρμοστό στα πόδια κλπ. Ενώ εμείς οι δύο φοράμε πραγματικά ανδρικό φράκο.
Ειδικότης της: τα χαζά
—Όταν την πρωτογνωρίσατε την κυρία Ντορ διαισθανθήκατε την εξέλιξή της;
—Μα, ναι... —Απ' όσους ρόλους έχει δημιουργήσει μέχρι σήμερα σε ποιους, κατά τη γνώμη σας, είχε μεγαλύτερη επιτυχία;
—Αφού μιλάμε για ηθοποιό επιθεωρήσεως ας μην πούμε για ρόλους, ας πούμε για τύπους. Η Ρένα, λοιπόν, έχει στο μουσικό θέατρο ασυναγώνιστη επιτυχία σ' ένα τύπο: τα χαζά. Καμιά δεν μπόρεσε να την ξεπεράσει σ' αυτήν την επιτυχία της.
Ο Αλέκος Λειβαδίτης
—Από τους συμπρωταγωνιστές της ποιος νομίζετε ότι της ταίριαξε περισσότερο στην καριέρα της σαν συμπρωταγωνιστής;
—Με πολλούς από τους καλλιτέχνες του μουσικού θεάτρου έχει ωραίες δημιουργίες αλλά νομίζω ότι περισσότερο από όλους τής ταίριαξε και της ταιριάζει ο Αλέκος Λειβαδίτης. Οι δυο τους έχουν κάνει θαυμάσια και αξέχαστα νούμερα. —Ποια πλεονεκτήματα τής βρίσκετε συγκριτικά με σας; Με άλλα λόγια, τι θα θέλατε να έχετε που έχει εκείνη ενώ σεις υστερείτε ή--το αντίθετο--πού νομίζετε ότι εκείνη υστερεί από σας;
—Η κάθε μια μας έχει ξεχωριστή προσωπικότητα. Εγώ, πάντως, θα ήθελα να μπορούσα να "πιάσω" τα "χαζά" της Ρένας αλλά δεν το κατόρθωσα. —Έχετε συνεργασθεί μαζί; Σκοπεύετε να συνεργασθείτε και πάλι;
—Φυσικά κι έχουμε συνεργασθεί μαζί, πολλές φορές, και πάντοτε μ' ένα θαυμάσιο τρόπο γιατί είναι εξαιρετική συνάδελφος. Το αν θα συνεργασθούμε πάλι ποιος το ξέρει; Στο θέατρο όλα γίνονται...
Προφανώς μια από τις φορές που η Άννα Καλουτά προσπάθησε να "πιάσει" τις χαζές μπεμπέκες της Ρένας Ντορ και μάλιστα παρουσία της, οπότε η σύγκριση θα ήταν μοιραία. Από την επιθεώρηση Το παιδί μίλησε. Διακρίνονται ακόμα ο Τάσος Γιαννόπουλος, ο Αλέκος Λειβαδίτης και ο Γιώργος Κάπης. Όρθιος μπροστά από την ορχήστρα ο μαέστρος Γιάννης Καστρινός, μετέπειτα καθηγητής του Ελληνικού Ωδείου. Φωτογραφία από την έκδοση του Γιώργου Χατζηδάκη Θεατρικά '72
Είναι ένα μεγάλο παιδί
—Έχετε καλές σχέσεις μαζί της; Είχατε πάντοτε καλές σχέσεις μαζί της; Σας έτυχε ποτέ να ψυχραθείτε, να δυσαρεστηθείτε και για ποιους λόγους;
—Με την Ρένα οι σχέσεις μας ήταν πάντοτε θαυμάσιες. Άλλωστε, απ' ό,τι ξέρω οι σχέσεις της Ρένας με τις συναδέλφους της είναι πάντοτε θαυμάσιες γιατί η Ντορ έχει παραμείνει ένα μεγάλο παιδί. Εκείνα τα στοιχεία που την χαρακτηρίζουν είναι η απλότης και η ειλικρίνεια. Ό,τι έχει να το πει η Ρένα θα το πει αμέσως χωρίς υπεκφυγές και διφορούμενα. Φυσικά έχει κι εκείνη τα ελαττωματάκια της, νευριάζει κάπως, κυρίως τις ώρες των δοκιμών, αλλά ποιος από μας δεν νευριάζει;
Και να είναι δεν με ενοχλεί
—Έχετε την γνώμη ότι η Ρένα Ντορ είναι πιο δημοφιλής από σας; Σας έχει ενοχλήσει πτοέ αυτή σκέψη;
—Και να είναι πιο δημοφιλής, κάθε άλλο παρά με νοιάζει. Της αξίζει.
Καμιά
—Από τις νέες καλλιτέχνιδες του ελληνικού θεάτρου ποια νομίζετε ότι δείχνει πως βαδίζει στα αχνάρια της;
—Καμιά δυστυχώς. Σας το είπα και προηγουμένως. Δεν είναι μόνο που η Ρένα είναι τρομερά δύσκολο να αντικατασταθεί αλά και καμιά δεν έδειξε κι ούτε δείχνει ότι μπορεί να καταβάλει τις προσπάθειες που έχει καταβάλει η Ντορ για να την φθάσει. το ίδιο συμβαίνει και με μένα. Αρκετές φορές μου είπαν: "Να ή έλα να δεις μια νέα ηθοποιό που δείχνει ότι θα σε φθάσει και θα σε περάσει". Χάρηκα όταν το άκουσα αυτό, πήγα, την είδα, πράγματι μου άρεσε και περίμενα πολλά. Δεν βαριέσθε, τίποτε δεν έγινε. Αργότερα πάει κι αυτή... Έγινε πριν της ώρας της βεντέτα... χάθηκε...
Θα έστεκε στην πρόζα
—Τι θα θέλατε να δείτε την κυρία Ντορ να δημιουργεί;
—Θα ήθελα να την δω να παίζει πρόζα. Πιστεύω ότι θα έστεκε θαυμάσια και σ' αυτό το είδος του θεάτρου. —Θα μπορούσατε να την ζηλέψετε σαν γυναίκα; Θα την βρίσκατε επικίνδυνη αντίπαλο;
—Βεβαίως... Και η Άννα Καλουτά κλείνει την συνέντευξή της, όπως την άρχισε, με γενικές γνώμες για την επιθεώρηση.
Να γίνουν σχολές
—Δυστυχώς, δεν υπάρχουν συστηματικές σχολές που να βγάζουν στελέχη για το μουσικό θέατρο. Στις σχολές αυτές θα πρέπει οι ηθοποιοί να φοιτούν τέσσερα χρόνια, να μαθαίνουν υποκριτική, χορό, τραγούδι... —Για το μιούζικαλ τι γνώμη έχετε;
—Δεν νομίζω ότι είναι είδος που θα το αγαπήσει ο Έλληνας. Αντίθετα, η επιθεώρηση είναι μέσα στο αίμα του. Αυτή η επιθεώρηση χρειάζεται ανανέωση... Οι συγγραφείς υπάρχουν και είναι καλοί. Νέοι ηθοποιοί πρέπει να βγουν. Ηθοποιοί που να δημιουργήσουν παράδοση σ' αυτό το είδος. Ηθοποιοί σαν την Ρένα Ντορ.
Στα παρασκήνια κάποιου επιθεωρησιακού θεάτρου το ντουέτο Ντορ-Λειβαδίτης συζητά με την Άννα Καλουτά, ενώ περιμένει τη σειρά του για να εμφανιστεί στη σκηνή. Φωτογραφία από αφιέρωμα του Γιώργου Χατζηδάκη στη Ρένα Ντορ, στον Ταχυδρόμο, τέλος της δεκαετίας του '80
Και στο σημείο αυτό τελειώνει η συνέντευξη της Άννας Καλουτά στον Νίκο Καμπάνη. Το ιδανικό θα ήταν βέβαια ο κύκλος (ή το... τρίγωνο!) να είχε ολοκληρωθεί με μια συνέντευξη της Ρένας Βλαχοπούλου στην οποία η μούσα μου θα σκιαγραφούσε το πορτρέτο της Άννας Καλουτά ή της Ρένας Ντορ. Δεν ξέρω αν της πρότεινε κάτι τέτοιο ο Νίκος Καμπάνης, ωστόσο, σας υπενθυμίζω πως βρισκόμαστε στα μέσα του Σεπτέμβρη του 1967 και η Ρένα είναι μες στις φούριες για τις ετοιμασίες του γάμου της με τον Γιώργο Λαφαζάνη...
Έτσι, επιτρέψτε μου αντί για ένα πορτρέτο της Ρένας Ντορ από τη Ρένα Βλαχοπούλου, να σας παρουσιάσω ένα πορτρέτο της Ρένας Ντορ από τον... Rena Fan! Άλλωστε πορτρέτο της Άννας Καλουτά από τον Rena Fan είχατε διαβάσει πριν από πέντε χρόνια, όταν πέθανε η μεγάλη πρωταγωνίστρια.
Υπομονή μέχρι αύριο λοιπόν!...
Πρόσβαση στα παλιά τεύχη του Ταχυδρόμου απέκτησα χάρη στη βιβλιοθήκη του ΕΛΙΑ. Πολλά ευχαριστώ στο προσωπικό της για την εξυπηρέτηση.
Την Κυριακή, 12 Απριλίου 2015, ανήμερα του Πάσχα, πέθανε η Χρυσούλα Ζώκα. Πολλές ιστοσελίδες έγραψαν πως πέθανε η σύζυγος του Γιώργου Φούντα, γνωστή χορεύτρια Χρυσούλα Ζώκα". Ευτυχώς άνθρωποι όπως ο Παναγιώτης Τιμογιαννάκης ή ο Αντώνης Μποσκοΐτης που στα κείμενά τους έβαλαν τα πράγματα στη θέση τους μιλώντας για τη σπουδαία καριέρα της Χρυσούλας Ζώκα στο πλευρό του χορευτή και χορογράφου Μανώλη Καστρινού, καριέρα που την είχε ήδη οδηγήσει στην κορυφή προτού παντρευτεί τον Γιώργο Φούντα και που βέβαια μετά τον γάμο τους συνεχίστηκε για πολλά χρόνια ακόμα. Μια καριέρα στην οποία αρκετές φορές συνάντησε τη μούσα του blog, τη Ρένα Βλαχοπούλου. Ξεχωριστός ίσως σταθμός στην πολύχρονη συνεργασία τους η Οδός Ονείρων όπου η Ζώκα ήταν το περίφημο "Άστρο της Ανατολής", και χόρευε όσο η Ρένα εξυμνούσε με το τραγούδι της τα κάλλη της...
Χρυσούλα Ζώκα-Μανώλης Καστρινός
φωτογραφία από το βιβλίο Επιθεώρηση καψούρα μου της Σπεράντζας Βρανά (εκδ. Γλάρος, 1985)
Για το αφιέρωμα του blog στη σπουδαία χορεύτρια ανέτρεξα στις αναμνήσεις της Σπεράντζας Βρανά αλλά και της ίδιας της Χρυσούλας Ζώκα όπως καταγράφτηκαν στο βιβλίο της Βρανά Επιθεώρηση καψούρα μου (εκδόσεις Γλάρος, 1985, σελ. 102-109). Η Σπεράντζα Βρανά παρουσίασε το πορτρέτο της Ζώκα ως εξής:
Η Χρυσούλα Ζώκα ήταν μια ψηλή, λυγερόκορμη κοπέλα, ξανθιά, με μεγάλα πράσινα μάτια. Το σώμα της καλλίγραμμο, με ψηλά και καλοσχηματισμένα πόδια, που όμως είχαν μια παιδικότητα, δηλαδή, πώς να σ'το εξηγήσω, να, έτσι όπως την έβλεπα να στέκεται στη μέση, στην αποθέωση, με τα φτερά της και το αινιγματικό της χαμόγελο, μου 'δινε την εντύπωση ότι μόλις γδυνότανε θα έτρεχε να παίξει με τις κούκλες της... Πολύ σοβαρή, καλοσυνάτη, ποτέ δεν έδωσε αφορμή για το παραμικρό κουτσομπολιό εκτός από την εποχή που γνώρισε τον Γιώργο Φούντα που τότε ήταν περιζήτητος εραστής, και πολλές ήταν εκείνες που ήταν κρυφοκαψούρες μαζί του. Φυσικά, το ειδύλλιο προκάλεσε πολλές ζήλιες και σχόλια, ώσπου δέθηκαν οι δυο τους διά βίου, που λένε, κι είναι μαζί μέχρι σήμερα ένα πολύ ταιριαστό ζευγάρι. Θυμάμαι, όταν την πρωτόβγαλε σαν παρτενέρ του ο Μανώλης, πολύς λόγος γινόταν για την ομορφιά της, και πολλοί πλούσιοι εραστές την πλευρίσανε, αλλά η Χρυσούλα "πέρα έβρεχε"... Οι τρεις άντρες της ζωής της ήταν ο Καστρινός, ο Φούντας, κι αργότερα ο γιος της... Τρεις άντρες, τρεις διαφορετικές αγάπες! Με λίγα λόγια, μια ολοκληρωμένη γυναίκα...
Χρυσούλα Ζώκα
φωτογραφία από το βιβλίο Επιθεώρηση καψούρα μου της Σπεράντζας Βρανά (εκδ. Γλάρος, 1985)
Για το ξεκίνημά της όμως και τη γνωριμία της με τον Μανώλη Καστρινό μιλούσε στο βιβλίο η ίδια η αξέχαστη χορεύτρια:
Εγώ πρωτοβγήκα στο χορό το 1945 στο Ακροπόλ, στην επιθεώρηση Μπλε και Άσπρο [σημείωση Rena Fan: η πρώτη εμφάνιση της Ρένας Βλαχοπούλου στο Ακροπόλ!], στο μπαλέτο του Γιάννη Φλερύ. Το '46 έφυγα κι έκανα ένα ντουέτο με τη Μαρίνα Μπιούτη, και το '48 χορεύω σόλο, στο Πάλας Πειραιώς, κι εκεί έρχεται ο Φριτς Φλερύ, ένας σπουδαίος χορευτής, και χορεύουμε ντουέτο. Μια μέρα έρχεται ο Σκαλιντό [σημείωση Rena Fan: περίφημος μόδιστρος της εποχής] και μου λέει: "Γρήγορα να 'ρθεις γιατί σε ζητάει ο Καστρινός!" Εγώ αισθανόμουνα πολύ άσχημα ν' αφήσω τον Φριτς Φλερύ, πήγα όμως και σωστά έκανα. Ο Καστρινός με είδε τότε στο Ακροπόλ που ήμουνα ένα ντερέκι μέχρι 'κει πάνω, και με είχε "γράψει". Φεύγει για το Παρίσι, κι όταν επιστρέφει, με ψάχνει και με βρίσκει!
Χρυσούλα Ζώκα-Μανώλης Καστρινός στην επιθεώρηση Νυχτολούλουδα στο θέατρο Ακροπόλ το 1958
(φωτογραφία από το Θέατρο '58, έκδοση του Θ. Κρίτα)
Η έμφυτη ευγένειά της αλλά και η κλασική παιδεία που είχε πάρει δίνουν μια διαφορετική διάσταση στη συνεργασία των δύο χορευτών, τουλάχιστον τα πρώτα χρόνια:
Βέβαια θα πρέπει να σου πω ότι ο σεβασμός μου για τον Μανόλη ήταν μεγάλος, επί χρόνια τον αποκαλούσα "κύριε Καστρινέ" κι όχι Μανόλη. Ο Καστρινός έκανε μεγάλο αγώνα για να με φέρει στα νερά του, διότι εγώ ήμουνα κλασική χορεύτρια, είχα τελειώσει τη Σχολή Μοριάνοφ που πήγαινα από εφτά χρονών... "Όλα αυτά που έμαθες θα τα ξεχάσεις, θα τα αποβάλεις από πάνω σου", μου είπε, "θα μείνεις εντελώς ελεύθερη". Και τελικά κατάντησα να γίνω... κλέφτρα. Τον έκλεβα, ό,τι έκανε, ό,τι μου έδειχνε το ρουφούσα κανονικά, και γι' αυτό ύστερα από κάποιο διάστημα ο κόσμος μάς έβλεπε με μια κίνηση, την ίδια έκφραση, την ίδια αρμονία, και μαζί έναν τρομερό ερωτισμό που πάντα είχαμε μεταξύ μας στα χορευτικά μας.
Ζώκα-Καστρινός σε χορευτικό ελληνικού θέματος
Από το βιβλίο της Σπ. Βρανά Τα μπουλούκια, το θέατρο κι εγώ, εκδ. Εξάντας, 1982
Η πρώτη τους επίσημη συνεργασία πραγματοποιείται τον χειμώνα 1949-50 στο θέατρο Παπαϊωάννου, όπου ο Βασίλης Μπουρνέλλης ανέβασε τις επιθεωρήσεις Χαρούμενη Ελλάδα και Θέλω να χορεύω. Το πρώτο τους χορευτικό, θυμόταν η Ζώκα, είχε θέμα βορειοηπειρώτικο, Στο πρόγραμμα της Χαρούμενης Ελλάδας διαβάζω τον τίτλο "Τρέξιμο στα λαγκάδια". Υπάρχει επίσης ένα χορευτικό μόνο με τη Χρυσούλα Ζώκα που έχει τίτλο "Η θεά του κυνηγιού". Άλλοτε ο Καστρινός εμπνεόταν τα θέματά του από κλασικά βιβλία ή θεατρικά έργα ή από κάποια σκηνή που έβλεπε στον δρόμο και του προκαλούσε ιδιαίτερη εντύπωση.
Αμέσως μετά το "Παπαϊωάννου" το ζευγάρι Καστρινός-Ζώκα ξεκινά τη συνεργασία του με τον θίασο της Σοφίας Βέμπο Καστρινός-Ζώκα, στην επιθεώρηση με την οποία το θέατρο Βέμπο εγκαινίασε την λειτουργία του, το περίφημο Βίρα τις άγκυρες. Και το επόμενο καλοκαίρι η Χρυσούλα Ζώκα συναντά ξανά τη Ρένα Βλαχοπούλου. Βρισκόμαστε στον Αύγουστο του 1951, η Ρένα έχει μόλις επιστρέψει από την Αμερική και η επιθεώρηση του θεάτρου Σαμαρτζή Φεστιβάλ στην Αθήνα που βρίσκεται ήδη στην 11η εβδομάδα των παραστάσεών της, εμπλουτίζεται με έξι νέες σκηνές και την εμφάνιση της Βασίλισσας της Τζαζ αλλά και του χορευτικού Καστρινός-Ζώκα. Η εμφάνιση του ζεύγους έχει τίτλο "Ερωτική Συμφωνία στο πεζοδρόμιο". Όπως θυμάται η Ζώκα, αυτό το χορευτικό έμεινε κλασικό και το θέμα το εμπνεύστηκε ο Καστρινός όταν ένα βράδυ που έτρωγαν, μετά την παράσταση, σε κάποιο ταβερνάκι, σηκώθηκε κάποιος και χόρεψε ένα ζεϊμπέκικο θαύμα: "Το βλέπει ο Μανώλης, ενθουσιάζεται και μου λέει: 'Χρύσα, αύριο πρόβα'"!
Χρυσούλα Ζώκα-Μανώλης Καστρινός στην επιθεώρηση Φεστιβάλ στην Αθήνα φωτογραφία από το πρόγραμμα της παράστασης
Η επιθεώρηση συνεχίζεται ως το τέλος της σεζόν, ενώ τον Σεπτέμβρη του '51 το ζεύγος συνεργάζεται με τη Ρένα και στις έκτακτες παραστάσεις που πραγματοποιεί η Λουίζα Ποζέλι (κάτοικος Ιταλίας από το 1940 και μετά...) στο Παλλάς της οδού Βουκουρεστίου.
Γενάρης 1952: ο θίασος της Σοφίας Βέμπο έχει μόλις φτάσει στην Πόλη.
Η Χρυσούλα Ζώκα διακρίνεται στα δεξιά της Σοφίας Βέμπο.Από το βιβλίο της Σπ. Βρανά Τα μπουλούκια, το θέατρο κι εγώ, εκδ. Εξάντας, 1982
Αμέσως μετά το θέατρο Σαμαρτζή, Καστρινός και Ζώκα συνεργάζονται και πάλι με τη Σοφία Βέμπο στη μεγάλη περιοδεία του θιάσου στην Ελλάδα, την Πόλη και την Κύπρο (1951-52) και στην περίφημη Σταρ Ελλάς που ανέβηκε στο θέατρο Βέμπο, το καλοκαίρι του 1952. Και η Χρυσούλα Ζώκα συνεχίζει τις αναμνήσεις της:
...το 1952 φύγαμε για έξω, Γαλλία, Ιταλία, Ελβετία, Ισπανία. Χορεύαμε σαν ατραξιόν στα διάφορα καζίνο, και παβιγιόν.... Τέλος πάντων, δουλέψαμε έξω δυο χρόνια, και την άνοιξη του '54 γυρίζουμε και χορεύουμε στο Περοκέ όλο το καλοκαίρι, στην επιθεώρηση Όσα παίρνει ο άνεμος των Σακελλάριου-Γιαννακόπουλου. Χορέψαμε διάφορα στιγμιότυπα από Παρίσι, Ισπανία, Ελλάδα, δηλαδή ένα χορευτικό ποτ-πουρί. Και εκείνο το καλοκαίρι στο Περοκέ αποκτήσαμε και "πασαρέλα" για πρώτη φορά στην Ελλάδα! Την ίδια σεζόν φτιάχνει και το πρώτο αντρικό μπαλέτο, με τους Σειληνό, Κάρλα, Αξιώτη κ.λπ., έξι αγόρια που τους ψάρεψε από τα διάφορα κλαμπ της εποχής, και τους έμαθε ο ίδιος να χορεύουν...
Θέατρο Ακροπόλ, 1955-56: η αποθέωση της επιθεώρησης Τζώννηδες και κάου-μπόυ Πόπη Άλβα, Νανά Σκιαδά, Χρυσούλα Ζώκα και Ρένα Βλαχοπούλου Φωτογραφία από το αρχείο του Γιώργου Χατζηδάκη και την ιστοσελίδα Τόπος Θεάτρου
Το ζευγάρι είναι πλέον περιζήτητο στις επιθεωρησιακές σκηνές και τα κοσμικά κέντρα της εποχής. Συνεργάζονται για πολλά χρόνια με τις επιχειρήσεις του Βασίλη Μπουρνέλλη, κυρίως στο θέατρο Ακροπόλ όπου φυσικά συναντούν πολύ συχνά και τη Ρένα Βλαχοπούλου. Ενδεικτικά αναφέρω τους τίτλους των έργων στα οποία συνεργάστηκαν, και όπου μπόρεσα να βρω και τους τίτλους των χορευτικών που παρουσίαζε το ζευγάρι. Τη σεζόν 1955-56 στις επιθεωρήσεις Τζώννηδες και κάου-μπόυ (το ζεύγος παρουσιάζει την "Αμυγδαλιά") και Άσπρο, μαύρο και ζερό (τίτλος του χορευτικού τους: "Ο συνθέτης και η μελωδία"). Τον χειμώνα 1956-57 στις επιθεωρήσεις Σιγά και με το μαλακό (το ζευγάρι παρουσιάζει τους "Αλιείς μαργαριταριών") και Αλήθειες και ψευτιές (τίτλος του χορευτικού τους: Έργα τέχνης (ραψωδία σε κόκκινο και μπλε)". Και τον χειμώνα 1957-58 στις επιθεωρήσεις Ό,τι θέλει η γυναίκα, Χειμώνας στην Αθήνα και Ροζ μπαλέτα. Αλλά και μετά την προσωρινή αποχώρηση της Ρένας από τις επιχειρήσεις του Βασίλη Μπουρνέλλη, ο Καστρινός και η Ζώκα συνεχίζουν να κοσμούν με τη χορευτική τους παρουσία κάποιες από τις επιθεωρήσεις που ανεβάζει ο επιχειρηματίας στο Ακροπόλ, στο Παπαϊωάννου αλλά στο νέο θερινό θέατρο που φέρει το όνομά του: Η φωνή της Αθήνας (εδώ το ζευγάρι χορεύει "Στους ρυθμούς της μόδας"), Εδώ Αθήναι, Τριάντα κότες κι ένας κόκορας, Μοντέρνες γυναίκες, Μια βόλτα στην Αθήνα...
Θέατρο Ακροπόλ, 1956-57: η αποθέωση της επιθεώρησης Αλήθεις και Ψευτιές
από αριστερά: Ελένη προκοπίου (στο βάθος), Σπεράντζα Βρανά (ακόμα δεν έχει αποκτήσει το... δικαίωμα να εμφανίζεται με μαγιώ στην αποθέωση), Χρυσούλα Ζώκα και Ρένα ΒλαχοπούλουΦωτογραφία από το Θέατρο '57 (έκδοση του Θ. Κρίτα)
1960: Σπεράντζα Βρανά, Καίτη Μπελίντα, Χρυσούλα Ζώκα στα καμαρίνια του Ακροπόλ Φωτογραφία από το βιβλίο της Σπ. Βρανά Τα μπουλούκια, το θέατρο κι εγώ (εκδ. Εξάντας, 1982)
Τον χειμώνα του 1961-62 ο Καστρινός συνεργάζεται με τη Ρένα και στη μάλλον άτυχη παράσταση Της φυλακής τα σίδερα που ανέβασε ο θίασος Γυναικών στο θέατρο Καλουτά. Αμέσως μετά την παράσταση αυτή Καστρινός και Βλαχοπούλου--και προφανώς μαζί τους και η Χρυσούλα Ζώκα--θέλουν να πάρουν το θέατρο Μετροπόλιταν για το καλοκαίρι του 1962 αλλά ο επιχειρηματίας τούς ζητά να εξασφαλίσουν τη συνεργασία του Μάνο Χατζιδάκι. Προτείνουν λοιπόν στον Χατζιδάκι να τους γράψει μουσική για την επιθεώρηση του θεάτρου, αλλά εκείνος τους αντιπροτείνει να αναλάβει με τους συνεργάτες τους το ανέβασμα ολόκληρου του έργου που θα είναι μια νέα πρόταση πάνω στο επιθεωρησιακό είδος. Έτσι γεννήθηκε η Οδός Ονείρων...
Γιώργος Εμιρζάς-Χρυσούλα Ζώκα στην έναρξη της Οδού Ονείρων
Φωτογραφία από το αφιέρωμα του περιοδικού Οδός Πανός στην παράσταση (Οκτ.-Δεκ. 2008)
Σύμφωνα με το πρόγραμμα της παράστασης αλλά και με το κείμενο που έγραψε ο Βασίλης Νικολαΐδης για την επανέκδοση του δίσκου της Οδού Ονείρων σε CD το 1999, η Χρυσούλα Ζώκα είχε τρεις βασικές εμφανίσεις στο έργο. Στην αρχή του, μετά τον πρόλογο, και όσο ο Γιώργος Μαρίνος και τα νέα παιδιά του θιάσου τραγουδούσαν το "Όνειρο παιδιών της γειτονιάς", η Χρυσούλα Ζώκα ήταν η κυρά που χόρευε μαζί με τον Γιώργο Εμιρζά.
Η Χρυσούλα Ζώκα στην Οδό Ονείρων
Φωτογραφία από το αφιέρωμα του περιοδικού Οδός Πανός στην παράσταση (Οκτ.-Δεκ. 2008)
Στη συνέχεια, αμέσως μετά το νούμερο της Ρένας "Το όνειρο της οθόνης" που ολοκληρωνόταν με την προβολή του φιλμ "Η ναυμαχία της Σαλαμίνος", Καστρινός και Ζώκα χόρευαν το "Αερικό" που τραγουδούσε ο Γιώργος Ζωγράφος, αλλά έγινε γνωστότερο με τη φωνή της Νάνας Μούσχουρη (ο Χατζιδάκις δεν το είχε συμπεριλάβει αρχικά στον δίσκο της Οδού Ονείρων, αλλά η ορχηστρική του εκδοχή βρήκε θέση στην επανέκδοση του σε CD).
(σελίδα από το πρόγραμμα της Οδού Ονείρων.
Σκίτσο του Μίνωα Αργυράκη για το "Αερικό".
Δεν κατάφερα (ή δεν θέλησα...) να μη φαίνονται τα σκίτσα
της προηγούμενης σελίδας που απεικονίζουν τη Ρένα Βόλβο,
τον Μάνο Χατζιδάκι και τον Μίνω Αργυράκη στη "Ναυμαχία της Σαλαμίνας"...
Και στη δεύτερη πράξη η Χρυσούλα Ζώκα ήταν το "Άστρο της Ανατολής". Στην ταβέρνα της Οδού Ονείρων η Ρένα Βλαχοπούλου (σε στίχους του ίδιου του Χατζιδάκι) υμνεί τα κάλλη του Άστρου της Ανατολής τραγουδώντας το ομότιτλο τραγούδι ενώ το Άστρο χόρευε. Τότε ξεσπά ένας καυγάς ανάμεσα στα παλικάρια αλλά τελικά τα πράγματα ηρεμούν, πιθανώς από τον ανατολίτικο χορό της Ζώκα (ή/και το τραγούδι της Βλαχοπούλου;...)
Ρωμέικη Φιέστα στο θέατρο Παρκ το 1961Φωτογραφία από το Θέατρο '61 (έκδοση του Θ. Κρίτα)
Μετά την Οδό Ονείρων τόσο η Ρένα όσο και το ζευγάρι Καστρινός-Ζώκα επιστρέφουν στην παραδοσιακή επιθεώρηση που τους καθιέρωσε. Ο Καστρινός βέβαια συνεργάζεται με τη Ρένα στα τέσσερα πρώτα μιούζικαλ του Δαλιανίδη. Αξίζει εδώ να πούμε ότι το φτερό που φοράει η Ζωή Λάσκαρη στο φινάλε του Κορίτσια για φίλημα ανήκε στη Χρυσούλα Ζώκα. Το είχε μάλιστα φορέσει πρώτη η ίδια σε μια ταινία του Γιάννη Δαλιανίδη (πριν εκείνος αρχίσει ακόμα να γυρίζει μιούζικαλ), την Κυρία του κυρίου.
Στιγμιότυπο από την ταινία του Γιάννη Δαλιανίδη Η κυρία του κυρίου (1962):
ο Μανώλης Καστρινός και η Χρυσούλα Ζώκα με το περίφημο φτερό
που δάνεισε τέσσερα χρόνια αργότερα στη Ζωή Λάσκαρη
για το φινάλε της ταινίας Κορίτσια για φίλημα
Ο Μανώλης Καστρινός και η Χρυσούλα Ζώκα εμφανίστηκαν μαζί μόνο σε τέσσερις ταινίες (ενώ το άλλο θρυλικό χορευτικό ζευγάρι της εποχής εκείνης, ο Γιάννης Φλερύ και η Λίντα Άλμα είχαν ξεπεράσει τις δέκα): οι άλλες τρεις ήταν Γλέντι, λεφτά και αγάπη του Νίκου Τσιφόρου (1955), όπου το ζευγάρι παρουσιάζει ένα χορευτικό πάνω σε λαϊκά μοτίβα--πιθανότατα πρόκειται για παραλλαγή της επιτυχίας τους "Ερωτική συμφωνία στο πεζοδρόμιο", Η καφετζού του Αλέκου Σακελλάριου (1956), όπου το ζευγάρι χορεύει σε μουσική του Μάνου Χατζιδάκι (και αναγνωρίζει κανείς φράσεις από το περίφημο τραγούδι του "Μαγική πόλη") και Η Ελληνίδα και ο έρωτας του Νέστορα Μάτσα (1962). Υπάρχουν όλα στο youtube, αξίζει να τα αναζητήσετε. Αν και αγαπημένο μου είναι το χορευτικό της Καφετζούς, σας δίνω εδώ το χορευτικό από το Γλέντι, λεφτά και αγάπη.
Στα χρόνια του '60 το ζευγάρι Καστρινός-Ζώκα γνωρίζει πάντα μεγάλη επιτυχία με τους θιάσους του Μπουρνέλλη αλλά και με τους θιάσους του Κώστα Χατζηχρήστου, στο θέατρο Παρκ το καλοκαίρι του 1961, στην επιθεώρηση Ρωμέικη φιέστα (το χορευτικό τους έχει τον τίτλο "Καημός...") αλλά και το καλοκαίρι του 1964 στην επιθεώρηση Γελάτε ανένδοτα.
Γελάτε ανένδοτα στο θέατρο Παρκ το 1964
Φωτογραφία από το Θέατρο '64 (έκδοση του Θ. Κρίτα)
Παράλληλα συνεργάζονται και με νυχτερινά κέντρα, όπου συναντούν συχνά και τη Ρένα Βλαχοπούλου. Η αρχή της συνεργασίας τους σε πίστα είχε γίνει ήδη από τη δεκαετία του '50, όταν τις απόκριες του 1956 στο κέντρο Παλιά Γειτονιά της Πλάκας εμφανίζονταν ο Τώνης Μαρούδας, η Ρένα Βλαχοπούλου, η Μαρίκα Νέζερ, η Σπεράντζα Βρανά, το χορευτικό ζευγάρι Καστρινός-Ζώκα και η ορχήστρα του Λυκούργου Μαρκέα καλούσε το κοινό σε αποκριάτικο ξεφάντωμα. Πιο συστηματική όμως η συνεργασία Βλαχοπούλου-Καστρινού-Ζώκα σε κέντρα έγινε τη δεκαετία του '60. Από τις πιο πετυχημένες συνεργασίες του ήταν η συνύπαρξή τους σεζόν 1961-62, στον Βράχο. Εκεί, με την καλλιτεχνική επιμέλεια του Καστρινού, παρουσιάστηκαν οι ρεβί πίστας Κρασοπενιές, διπλοπενιές και Το τσίρκο της χαράς των Διονύση Τζεφρόνη και Κώστα Πρέντα. Το λαϊκό πρόγραμμα του κέντρου κρατούσαν ο Γιώργος Μητσάκης και η Λάουρα.
Στη συνέχεια συνυπήρξαν για τρεις σεζόν στις ρεβί πίστας που παρουσιάστηκαν στο κέντρο του Μοστρού στην Πλάκα. Τη σεζόν 1964-65 οι Βλαχοπούλου-Καστρινός-Ζώκα πλαισιώνονται από νεότερα αστέρια (Άντζελα Ζήλια, Κάσση Τζάνετ, Κρυστάλ) και την ορχήστρα του Κώστα Κλάββα σε τέσσερις(!) ρεβί πίστας: Μπερλίνα, Οι γάμοι της κυρίας Μπαταλεξάνδρου, Μασκαράτα και Χορέψτε μαζί μας...
Μαρινέλλα-Βλαχοπούλου-Ζώκα στου Μοστρού, τη σεζόν 1966-67
Φωτογραφία από το βιβλίο του Ιάσονα Τριανταφυλλίδη Άρχισαν τα όργανα (εκδ. Άμμος, 2003)
Την επόμενη χειμερινή σεζόν στην παρέα προστίθεται η Μπελίντα, η ορχήστρα του Γιώργου Κατσαρού αλλά και ο ανερχόμενος Τόλης Βοσκόπουλος. Παρουσιάζονται οι επιθεωρήσεις Εκκλησιάζουσες και Η Πυθία στην Πλάκα. Ενώ, τη σεζόν 1966-67 Βλαχοπούλου-Καστρινός-Ζώκα συνεργάζονται με τη Μαρινέλλα, στα πρώτα βήματα της σόλο καριέρας της. Οι τίτλοι των ρεβί πίστας είναι σίγουρα ενδεικτικοί για την παρουσία της Ρένας σε αυτά τα προγράμματα: Μαντάμ Ορτάνς & ΣΙΑ και Η προξενήτρα... Εκτός από το φωτογραφικό ντοκουμέντο και τις διαφημίσεις αυτής της σεζόν, έχει νομίζω ιδιαίτερη αξία και η μαρκίζα του Μοστρού που διασώθηκε χάρη στην ταινία του Κλέαρχου Κονιτσιώτη Η Αθήνα μετά τα μεσάνυχτα (1968), γιατί βλέπουμε τη σειρά των ονομάτων.
Η μαρκίζα του Μοστρού τη σεζόν 1966-67...
Από την ταινία του Κλ. Κονιτσιώτη Η Αθήνα μετά τα μεσάνυχτα
Και λεπτομέρεια για φανατικούς/ές... Τη μεθεπόμενη σεζόν, 1968-69, Καστρινός-Ζώκα συνεργάζονται πάλι με τη Μαρινέλλα στην Παλιά Αθήνα. Αυτή τη φορά φαίνεται πως το όνομα της Μαρινέλλας προβάλλεται πιο πολύ, καθώς έχει γίνει πλέον μεγάλο όνομα της νυχτερινής ζωής της πόλης, ωστόσο τα ονόματα του ζεύγους, αν και με μικρότερα στοιχεία, βρίσκονται και πάλι πάνω από το όνομα της δημοφιλούς τραγουδίστριας...
Η Ρένα σταματά τις (τακτικές τουλάχιστον) εμφανίσεις της στα κέντρα μετά τον γάμο της (Σεπτέμβριος 1967) και έτσι με το χορευτικό ζευγάρι Καστρινός-Ζώκα συναντιέται μόνο σε επιθεωρήσεις των επιχειρήσεων Μπουρνέλλη: Λουλουδιασμένη Αθήνα (θέατρο Εθνικού Κήπου, καλοκαίρι 1967), Αθήνα χαρτοπαίχτρα και Τα ψιθυρίσματα (θέατρο Ακροπόλ, χειμώνας 1967-68,), Όνειρα απατηλά (θέατρο Εθνικού Κήπου, καλοκαίρι 1968). Το 1969 η Ρένα συνεργάζεται για ένα διάστημα μόνο με τον Καστρινό σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, ενώ η Χρυσούλα Ζώκα θα τη συναντήσει ξανά στη σκηνή του Ακροπόλ τη χειμερινή σεζόν 1969-70, πλάι στον παρτενέρ της, στη χειμερινή επανάληψη της επιθεώρησης Αστροναύτισσα (όπου το ζευγάρι παρουσιάζει το "Δειλινό στη γειτονιά") και στις επιθεωρήσεις Μίνι, μάξι και σηθρού και Να'τανε το '21.
Φωτογραφία από το βιβλίο της Σπ. Βρανά Επιθεώρηση καψούρα μου (εκδ. Γλάρος, 1985)
Η Χρυσούλα Ζώκα μίλησε στη Σπεράντζα Βρανά και για τις τελευταίες της συνεργασίες με τον Μανώλη Καστρινό στα χρόνια του '70:
...το '76 που πρωτοάνοιξε το Δελφινάριο με τον Λαζαρίδη [σημείωση Rena Fan: στην επιθεώρηση Πολύ ωραίο στυλ] κάναμε ένα πολύ ωραίο χορευτικό, τους "Κύκνους". Ήταν ένα πολύ ωραίο σκηνικό με κύκνους, σε μια ιδέα κάπως αφηρημένη του Καστρινού, κι ύστερο το '77 στο Παρκ, κάναμε ένα επίσης ωραίο χορευτικό με ελληνικό θέμα. Το σκηνικό έδειχνε την Πλάκα, και στο βάθος ήταν ο Παρθενώνας με τις κολόνες, και μία απ' αυτές ήμουν κι εγώ, που κάποια στιγμή έφευγα απ' τη θέση μου και κάναμε ένα "Πα ντε ντε" κι ύστερα έφευγα και ξαναγινόμουν κολόνα, κι ο Μανώλης έμενε μόνος του, ένας περιπατητής που οραματιζότανε ότι αυτή η κολόνα είναι μια ωραία γυναίκα, ένας ερωτευμένος με την αθηναϊκή νύχτα... Με το θάνατο του Μανώλη πέθανε κι ένα κομμάτι του εαυτού μου, κι είπα: "Εδώ τελειώσανε τα πάντα..." και... τελειώσανε...
Μπορεί κάπου εκεί να τελείωσε η χορευτική δραστηριότητα της Χρυσούλας Ζώκα η ίδια όμως δεν έπαψε ποτέ να είναι δραστήρια. Πάντοτε γοητευτική, κυκλοφορούσε συχνά στο πλευρό του συζύγου της Γιώργου Φούντα (Θεσσαλονικείς τη θυμούνται να τον συνοδεύει σε διάφορα Φεστιβάλ Κινηματογράφου στα χρόνια του '80 και του '90...). Εμφανίστηκε και σε κάποιες εκπομπές της κρατικής τηλεόρασης που ήταν αφιερωμένες σ' εκείνον. Εκείνος πέθανε στις 28 Νοεμβρίου του 2010. Και την προηγούμενη Κυριακή, χτυπημένη από τον καρκίνο, τον ακολούθησε κι εκείνη. Καλοτάξιδη!
2002: Ο Γιώργος Φούντας και η Χρυσούλα Ζώκα συγχαίρουν τον Πασχάλη Τσαρούχα
Φωτογραφία Eurokinissi, από την ιστοσελίδα www.zappit.gr
