Επτά χρόνια χωρίς τη Ρένα Βλαχοπούλου

Επτά χρόνια συμπληρώνονται σήμερα από τη μέρα που πέθανε η Ρένα Βλαχοπούλου. Στις επτά το απόγευμα εκείνης της ζεστής Πέμπτης η δυνατή καρδιά της σταμάτησε να χτυπά δίνοντας τέλος σε μια δύσκολη περίοδο νοσηλείας αλλά και σε μια ζωή γεμάτη από χαρές, λύπες, έρωτες, επιτυχίες, δημιουργίες, γέλιο, δάκρυα και πολλή αγάπη. 

Πριν από λίγο χάζευα στην τηλεόραση τη Στέλλα του Μιχάλη Κακογιάννη που πέθανε πριν από λίγες μέρες και όταν άκουσα το τραγούδι "Επτά τραγούδια θα σου πω", σκέφτηκα πως με αυτόν τον τρόπο θα ήθελα να τιμήσω την επέτειο του θανάτου της Ρένας Βλαχοπούλου φέτος: θα τη βάλω να μου πει επτά τραγούδια! Την επιλογή των επτά τραγουδιών θα την αφήσω στην τεχνολογία και στην... τύχη: θα ανοίξω στον υπολογιστή μου τον φάκελο με τα τραγούδια της Ρένας και θα επιλέξω "τυχαία σειρά αναπαραγωγής"! Αρχίζω λοιπόν:

1. Ποτέ δεν είναι αργά

Ποτέ δεν είναι αργά για την αγάπη

μ' ελπίδα πάντα η καρδιά μας πώς χτυπά

θα ψάχνεις μέρα νύχτα καρτερώντας

γιατί ποτέ για τη χαρά δεν είναι αργά.

Ποτέ δεν είναι αργά για ν' αγαπήσεις

ποτέ δεν είναι αργά ν' αγαπηθείς.

Αν θες μπορείς κι εσύ να ξαναρχίσεις

μια αγάπη, μια ζωή, πάντα μπορείς.

Ωραία αρχίζουμε. Το 1958 Η Ρένα ερμηνεύει σε δίσκους ένα τρυφερό τραγούδι του Ανδρέα Χατζηαποστόλου με στίχους του Τάκη Σωτήρχου. Οι στίχοι του χαρακτήριζαν σε μεγάλο βαθμό τη Ρένα. Ποτέ δεν ήταν αργά για την ίδια: ποτέ δεν ήταν αργά, ας πούμε, για να κάνει μια στροφή στην καριέρα της και το 1954 έγινε από επιτυχημένη τραγουδίστρια μια επιτυχημένη ηθοποιός. Κυρίως όμως ποτέ δεν ήταν αργά για εκείνη όπως λέει και το τραγούδι, να νιώσει την αληθινή ευτυχία στην προσωπική της ζωή. Επτά χρόνια μετά την ηχογράφηση αυτή, οι στίχοι του τραγουδιού αποδείχτηκαν προφητικοί και η Ρένα Βλαχοπούλου γνώρισε τον μεγάλο έρωτα στο πρόσωπο του τρίτου συζύγου της, του Γιώργου Λαφαζάνη...

2. Έχω απόψε ένα κέφι τρελό

Έχω απόψε ένα κέφι τρελό να χαρώ τη βραδιά

Στης ζωής τις πολλές τις σκοτούρες θα βάλω κλεδιά

Με τη γλυκιά μου παρέα μαζί όλη νύχτα αγκαλιά

Θα φύγουν οι ώρες γεμάτες τραγούδι, κρασί και φιλιά.

Θα τα πιω, θα χορέψω, θα σπάσω, θα κάνω στραπάτσα

Θέλει λίγη φουρτούνα η ζωή κι όχι μόνο μπουνάτσα.

Θα τα φάω όλα απόψε γραμμή σε μπουζούκια, βιολιά

και τη Δευτέρα και πάλι ρουτίνα και πάλι δουλειά...

Το media player βάλθηκε να περιγράψει την προσωπικότητα της Ρένας, μου φαίνεται. Το 1957 η Ρένα τραγουδάει στο θέατρο "Διάνα" αλλά και σε δίσκους ένα κεφάτο τραγούδι του Μενέλαου Θεοφανίδη με στίχους της συγγραφικής τριάδας Γ. Ασημακόπουλος-Β. Σπυρόπουλος-Π. Παπαδούκας. Το τρελό κέφι χαρακτήριζε πάντα τη Ρένα Βλαχοπούλου, στη σκηνή, στην οθόνη αλλά και στην καθημερινή της ζωή. Και ήξερε να γλεντάει και με βιολιά (πρωθιέρεια του ελαφρού τραγουδιού η ίδια) αλλά και με μπουζούκια (λάτρις του λαϊκού τραγουδιού και των μεγάλων φωνών). Όσο για τη ζωή της, είχε και φουρτούνες και μπουνάτσες...

3. Περασμένα ξεχασμένα

Περασμένα ξεχασμένα πάνε τα κακά

τώρα μια μεγάλη αγάπη όλα τα νικά.

Γλέντα, γέλα και τραγούδα μ' ανοιχτή καρδιά,

στη ζωή να ξαναβγούμε σαν μικρά παιδιά...

Απρόσμενη επιλογή του media player, αλλά πάλι μέσα έπεσε! "Περασμένα ξεχασμένα" τραγουδούσε η Ρένα το 1990 στο φινάλε της τελευταίας της βιντεοταινίας Είσαι το λαχείο μου. Το έργο ήταν μάλλον σκάρτο, αλλά οι στίχοι του Γιάννη Κακουλίδη (σε μουσική του Γιώργου Κριμιζάκη) περιγράφουν και πάλι την προσωπικότητα της Ρένας, αφού για εκείνη όλα στη ζωή ήταν περασμένα-ξεχασμένα... Αυτό που την ενδιέφερε ήταν το τώρα και το αύριο. Για αυτό ένιωθε πάντα σαν μικρό παιδί--κι έτσι μάλλον την έβλεπαν οι περισσότεροι/ες...

4. Οδός Αριστοτέλους

...και φωτιές ανάβανε στους απάνω δρόμους, 

τ' Άη Γιάννη θα 'τανε θαρρώ

Βγάζανε τα δίκωχα οι παλιοί φαντάροι, 

γέμιζε η πλατεία από παιδιά.

Κι ήταν ένα πράσινο, πράσινο φεγγάρι, 

που να σου ματώνει την καρδιά...

Το media player με κάνει να μελαγχολήσω και να γελάσω ταυτόχρονα. Μελαγχολώ ακούγοντας την τυπικά "βλαχοπουλική" ερμηνεία της Ρένας σ' αυτό το πασίγνωστο τραγούδι του Γιάννη Σπανού και του Λευτέρη Παπαδόπουλου, σε μια ηχογράφηση του 1978 για μια θεατρική παράσταση του "Ρεξ". Είναι η δικιά της ερμηνεία, το δικό της φραζάρισμα, ο δικός της τρόπος εκφοράς των φωνηέντων... Και ταυτόχρονα γελώ γιατί την ακούω να λέει κάτι διαφορετικό από αυτό που έχει γράψει ο στιχουργός/συγγραφέας/σεναριογράφος κτλ κτλ... Έτσι το "να σου μαχαιρώνει την καρδιά" έγινε "που να σου ματώνει την καρδιά"... Υποπτεύομαι ότι είναι άλλος ένας αυτοσχεδιασμός της την ώρα της ηχογράφησης, επειδή ίσως ξέχασε τους στίχους ή επειδή δεν την ενδιέφερε να πει αυτό που ήταν γραμμένο μπροστά της. Πρώτη φορά θα ήταν, άλλωστε, ή τελευταία; 

5. Γλυκέ μου έρωτα

Είσαι ο ήλιος που φωτίζει τη ζωή 

κι όταν σε χάσω στα σκοτάδια θα πνιγώ.

Γλυκέ μου έρωτα, γλυκό μου βάσανο, 

είσαι η μόνη μου χαρά, το ομολογώ.

Το media player δείχνει απόψε ιδιαίτερη προτίμηση στον Ανδρέα Χατζηαποστόλου και στον Τάκη Σωτήρχο. Μια ηχογράφηση που πραγματοποιήθηκε στο παλιό ΕΙΡ μάλλον το 1958 και κυκλοφόρησε πριν από δέκα χρόνια σε ένα παράξενο CD... "Η Ρένα είναι ένας ήλιος που τα φωτίζει όλα" είχε πει το 1994 η Τζένη Ρουσσέα σε μια εκδήλωση για τη μεγάλη πρωταγωνίστρια. Ευτυχώς που το έργο της συνεχίζει να φωτίζει σαν ήλιος τη ζωή μας και να διώχνει τα σκοτάδια μας.

6. Θα σε πάρω να φύγουμε

Θα σε πάρω να φύγουμε σ' άλλη γη, σ' άλλα μέρη

που κανέναν δεν ξέρουμε και κανείς δεν μας ξέρει.

Δεν θα έχει η αγάπη μας καρδιοχτύπια και τρόμους

κι αγκαλιά θα βαδίζουμε στους μεγάλους τους δρόμους.

Το media player διάλεξε το τραγούδι-σταθμός στην καριέρα και τη ζωή της Ρένας που έγραψαν ο Αλέκος Σακελλάριος και ο Δημήτρης Ευαγγελίδης και μελοποίησε ο Γιάννης Σπάρτακος. Το πρωτοτραγούδησε ως βασίλισσα της τζαζ λίγο πριν τελειώσει η Κατοχή και δυο χρόνια μετά, το 1946, έκανε τους στίχους αυτούς πραγματικότητα φεύγοντας με τον Σπάρτακο σε μια μεγάλη τουρνέ σε διάφορα μέρη του κόσμου μέχρι τους μεγάλους δρόμους της Νέας Υόρκης... Δεν της ταίριαζαν όμως τα καρδιοχτύπια της διεθνούς καριέρας και έτσι γύρισε πίσω. Ευτυχώς για μας!

7. Ο δρόμος είναι δύσκολος

Ο δρόμος είναι δύσκολος, ανηφοριές γεμάτος

παγίδες και τρικλοποδιές, τρικλοποδιές κι αναποδιές

κι ο κόσμος είναι σκάρτος.

Θα γυρίσει κι ο τροχός στην ανάποδη τη σφαίρα

και θα δούμε άσπρη μέρα σαν θ' ανοίξει ο ουρανός

Επιτέλους το media player διάλεξε κι ένα κινηματογραφικό τραγούδι από την εποχή της Φίνος Φιλμ. Πλέσσας, Δαλιανίδης, Κάτι να καίει, στίχοι του Κώστα Κινδύνη και η Ρένα να δίνει κουράγιο και αισιοδοξία στο πλατύ κοινό μέσα από το έγχρωμο σινεμασκόπ. 

Τα επτά τραγούδια συμπληρώθηκαν... Αλλά εγώ δεν μπορώ να σταματήσω εδώ... Θέλω άλλα επτά... Αφήνω το media player να κάνει τη δουλειά του...

8. Μάτια κανακάρικα

Κι αν είναι μάτια πεισματάρικα

δικά μου είναι και τα χάρηκα

τρελά γλυκά και σκανταλιάρικα 

θα τ' αγαπώ...

Με συγκινεί πολύ αυτή η επιλογή. Ένα ακόμα κατοχικό σουξέ της "Βασίλισσας της τζαζ" (μουσική: Γιώργος Μυρογιάννης, στίχοι: Δημήτρης Γιαννουκάκης) που το ηχογράφησε όμως αφού επέστρεψε από την Αμερική, το 1951. Είναι το πιο κοντινό στις κατοχικές της ερμηνείες ντοκουμέντο που διασώζεται (μέχρι να βρούμε εκείνες τις ηχογραφήσεις του 1946...) και παίρνουμε μια ιδέα από τους λαρρυγισμούς της που ξετρέλεναν τη νεολαία της εποχής. "Ουουουου..."

9. Σ΄ένα ουίσκι

Σ' ένα ουίσκι, ο καθένας βρίσκει μια παρηγοριά

Αν με ζαλίσει, θα 'ναι κάποια λύση,

θα 'ναι μία λύση, μια παρηγοριά.

Παραπατήματα, χαμένα βήματα, 

κι όλο ανηφοριά, γίνεται ακόμα πιο βαριά.

Εβγήκαν ψεύτικα τα όσα σκέφτηκα

δεν έχω καιρό όνειρα καινούρια πια να βρω...

Το media player θέλει να σταθεί σε μια λεπτομέρεια της καθημερινότητας της Ρένας. Το ουίσκι ήταν το αγαπημένο της ποτό, στις εξόδους ή και στο σπίτι της, με φίλους ή και με κανέναν δημοσιογράφο, όταν την ενέπνεαν οι ερωτήσεις του... Ο Γιάννης Σπάρτακος και ο Αλέκος Σακελλάριος έγραψαν αυτό το χαριτωμένο τραγούδι στα χρόνια του ΄80 και το τραγούδησε πρώτη η Ρένα σε μια ραδιοφωνική ηχογράφηση που έχει διασώσει ο φίλος desmich στο κανάλι του στο greektube. Αργότερα το τραγούδησε και στη συναυλία του Γιάννη Σπάρτακου στον Λυκαβηττό (κάνοντας φυσικά λάθη στους στίχους!), αλλά και ο Γιάννης Βογιατζής στην τελευταία της κινηματογραφική ταινία, το Ρένα, τα ρέστα σου. Μετά τον θάνατο του Σακελλάριου, για κάποιον λόγο που δεν έχω καταλάβει, ο Δημήτρης Ιατρόπουλος πείραξε λίγο τους στίχους του για να το τραγουδήσει η Κρύσταλ Τσίχλα. Νομίζω ότι θα προτιμήσω την εκτέλεση της Ρένας.

10.  Άνθρωπε της μοίρας μου

Άνθρωπε της μοίρας μου, πικρό μου πεπρωμένο

πόσο δάκρυ έδωσα να σε περιμένω.

Ποια πελάγη πέρασες και σε ποια δάση μπήκες

Άνοιξη σ' αγάπησα, φθινόπωρο με βρήκες.

Κι ήρθες, περιστέρι μου, μείνε, ξεκουράσου.

Κι οι γραμμές στο χέρι μου γράφουν τ' όνομά σου.

Να και ο Γιώργος Κατσαρός σε άλλη μια κινηματογραφική επιλογή του media player. Η Ρένα τραγούδησε αυτούς τους στίχους του Λάκη Μιχαηλίδη και του Πυθαγόρα στην ταινία Βίβα Ρένα λίγες μέρες μετά τον γάμο της με τον Γιώργο Λαφαζάνη... Πάντα σκεφτόμουν πως ίσως μέσα της του αφιέρωνε αυτούς τους στίχους. Μπορεί να τη βρήκε σε μια ηλικία που κάποιοι θα χαρακτήριζαν φθινόπωρο της ζωής (αν και για τη Ρένα μάλλον δεν ίσχυε αυτό...), τη συντρόφευσε όμως σίγουρα μέχρι τον βαρύ χειμώνα της.

11. Φεύγουν τα χρόνια

Φεύγουν τα χρόνια, όλα αλλάζουν όλα

μόνο η αγάπη μένει μες στην καρδιά...

Μόνο η αγάπη, πάντα η αγάπη, σκέψη και νου κυβερνά

χίλιες χαρές μας κερνά και η ζωή μας περνά...

Πέρασε τη ζωή της μες στην αγάπη των δικών της ανθρώπων αλλά και του κοινού. Αυτούς τους απλούς αλλά αληθινούς στίχους πόσο τους απογειώνει η μουσική του Μίμη Πλέσσα αλλά και η ερμηνεία της Ρένας...

12. Ας ήταν όνειρο η ζωή

Τώρα σε βλέπω μοναχά στα όνειρά μου
έρχεσαι δίπλα μου κι ανοίγουν τα φτερά μου
για τον παράδεισο μου δίνεις εισιτήριο
μα το πρωί αρχίζει πάλι το μαρτύριο.
Ας ήταν όνειρο η ζωή να μη σε χάνω,
να μη μ' αφήνεις μες στη νύχτα να χαθώ.
Χωρίς εσένα να σου λέω "θα πεθάνω",
μαζί με σένα να μου λες "θ' αναστηθώ"...

Μου κάνει εντύπωση η... επιμονή του media player στην τελευταία της βιντεοταινία! Και πάλι από το Είσαι το λαχείο μου, μουσική και στίχοι του Γιώργου Κριμιζάκη. Στην ταινία η Ρένα βλέπει στον ύπνο της πως τραγουδά αυτό το τραγούδι στον μακαρίτη σύζυγό της... Ευτυχώς που δεν τη βλέπουμε μόνο στα όνειρά μας.

13. Σε είδα κάποιο μεσημέρι

Σε είδα κάποιο μεσημέρι στην κάψα του καλοκαιριού,
φορούσες χάντρα στο ένα χέρι και φυλαχτό μικρού παιδιού.
Είχες τα μάτια σου κλαμμένα, το πρόσωπό σου σκυθρωπό
κι όπως ερχόσουν κατά μένα έτρεξα κάτι να σου πω.
Μα δεν επρόλαβα να σου μιλήσω
σαν ήλιος κρύφτηκες στον ουρανό...

Άλλη μια δεύτερη εκτέλεση της Ρένας επέλεξε το media player λίγο πριν το τέλος αυτού του αφιερώματος. Οι στίχοι του Θάνου Σοφού σε μουσική του Λυκούργου Μαρκέα (που πρώτος τραγούδησε ο Τώνης Μαρούδας στο 2ο Φεστιβάλ Ελαφρού Τραγουδιού το 1960, τη χρονιά που η Ρένα τραγούδησε το τρυφερό "Πρώτο χελιδόνι" μαζί με τον Γιάννη Βογιατζή) απόψε μού έφεραν για πρώτη φορά στο μυαλό μια καλοκαιρινή μέρα πριν από επτά χρόνια...

14. Νάνι νάνι...

Νάνι νάνι,
η νύχτα απλώνει σκοτάδι πυκνό
ας ξεχαστούν οι καημοί σου
κοιμήσου κοιμήσου
κι εγώ ξαγρυπνώ...

Θα μπορούσα να μιλώ ώρες γι' αυτό το τραγούδι... Και τελικά θα μπορούσα να ακούω ώρες ατέλειωτες τραγούδια με τη φωνή της Ρένας. Έχει όμως πάει τρεις η ώρα και το media player κάτι θέλει να μου πει. Λίγο πριν ξημερώσει λοιπόν η έβδομη επέτειος του φευγιού της, εγώ νανουρίζομαι για πολλοστή φορά με τη φωνή της και με την αξεπέραστη ερμηνεία της. Έχω ακούσει τη δισκογραφημένη εκτέλεση του τραγουδιού από τον Νίκο Γούναρη καθώς και την πρώτη εκτέλεσή του στα ιταλικά από τον Alberto Rabagliati. Αυτό όμως που μού μεταφέρει η ερμηνεία της Ρένας--μέσα από τη live εκτέλεση του τραγουδιού στη συναυλία του Γιάννη Σπάρτακου στον Λυκαβηττό (Σεπτέμβρης 1984) που διέσωσε η ΕΡΤ και μετέδωσε πριν από λίγα χρόνια ο Σιδερής Πρίντεζης στο ραδιόφωνο--δεν υπάρχει στις άλλες δυο δισκογραφημένες εκδοχές. Κάθε φορά που την ακούω, πραγματικά με καθησυχάζει πείθοντάς με πως μπορώ να κοιμηθώ ήσυχος. Εκείνη θα ξαγρυπνά.

Κυρία Βλαχοπούλου, καληνύχτα. Σας ευχαριστώ για άλλη μια φορά.

Μιχάλης Κακογιάννης

Κηδεύεται αύριο ο Μιχάλης Κακογιάννης, ο σπουδαίος κύπριος σκηνοθέτης που πέθανε τα ξημερώματα της Δευτέρας στα 90 του χρόνια. Ήταν ένας από τους σημαντικότερους σκηνοθέτες του ελληνικού σινεμά, από εκείνους που με τα πλάνα τους κατάφερναν να αναδείξουν όχι μόνο το δικό τους ταλέντο αλλά και το ταλέντο των ηθοποιών τους--άλλωστε πριν αρχίσει να σκηνοθετεί ήταν και ο ίδιος ηθοποιός, σημαντικό προσόν για έναν σκηνοθέτη. Ήταν ίσως ο πρώτος σκηνοθέτης που πρόβαλε την Ελλάδα στο εξωτερικό, καθώς οι ταινίες του απασχόλησαν τους θεατές και τον Τύπο έξω από τα σύνορα της χώρας μας και από ένα σημείο και μετά εργάστηκε κυρίως ως σκηνοθέτης του κινηματογράφου, του θεάτρου και της όπερας στο εξωτερικό.

Για μένα όμως (κι ας με συγχωρέσουν κριτικοί, θεωρητικοί και ειδήμονες) δεν έχει ίσως τόση σημασία η προβολή που είχε το έργο του Μιχάλη Κακογιάννη στο εξωτερικό όσο η απήχηση και η σημασία των ταινιών του για τον ελληνικό πολιτισμό, για την ψυχούλα τη δική μας. Γιατί πραγματικά, όσο κι αν οι Άγγλοι δημοσιογράφοι σύγκριναν το πρόσωπο της Έλλης Λαμπέτη με αυτό της Γκάρμπο όταν είδαν το Τελευταίο ψέμα, νομίζω ότι η δικιά μας ψυχή συγκινείται περισσότερο από τη δροσιά της στο Κυριακάτικο ξύπνημα, συμπάσχει με τη μοναξιά της στο Κορίτσι με τα μαύρα και κατανοεί καλύτερα τις συγκρούσεις που βιώνει στο Τελευταίο ψέμα. Φαντάζομαι ότι το διεθνές κοινό εκτιμά τα κινηματογραφικά προτερήματα της Στέλλας, αλλά οι Ελληνίδες και οι Έλληνες μπορούν να ταυτιστούν με τις καταστάσεις και τους χαρακτήρες της ταινίας, να νιώσουν αυτά που εκπέμπουν τα τραγούδια και η μουσική του Μάνου Χατζιδάκι, να κατανοήσουν τη σημασία της επανάστασης που κάνει η ηρωίδα για την ελληνική κοινωνία του '50--αλλά και των κατοπινών δεκαετιών. 

Δεν υποτιμώ βέβαια καθόλου τη διεθνή παρουσία του Κακογιάννη. Χάρη σ' εκείνον ο ελληνικός πολιτισμός έφτασε παντού μέσα από τον Ζορμπά (τον θεωρούσε άλλωστε ως την κορυφαία ταινία του) και το συρτάκι του Μίκη Θεοδωράκη ακούστηκε παντού. Χάρη στον Κακογιάννη επίσης η ελληνική τραγωδία "μεταφράστηκε" ιδανικά στην κινηματογραφική γλώσσα με την Ηλέκτρα, τις Τρωάδες και την Ιφιγένεια. Με τον Αττίλα '74 έκανε το χρέος του απέναντι στην πατρίδα του. Περισσότερα για τις διεθνείς του συνεργασίες μπορείτε να πληροφορηθείτε από τις γλαφυρές διηγήσεις του ίδιου του σκηνοθέτη στην αυτοβιογραφία του που επιμελήθηκε ο Χρήστος Σιάφκος.

Εγώ όμως θα επιστρέψω σε αυτά που με σημάδεψαν ως Έλληνα θεατή. Στον Κακογιάννη λοιπόν οφείλουμε κατά τη γνώμη μου τις καλύτερες ταινίες της Έλλης Λαμπέτη και την ιδανική αποτύπωση της συνύπαρξής της με τον Δημήτρη Χορν. Του οφείλουμε την καλύτερη ταινία της Μελίνας Μερκούρη και επίσης (αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία για εμάς, του "ελαφρού μουσικού θεάτρου") της Σοφίας Βέμπο. Κάποιες από τις καλύτερες ερμηνείες της Ειρήνης Παπά. Ο Κακογιάννης μάς έδωσε μερικές από τις ωραιότερες εικόνες της παλιάς Αθήνας στο Κυριακάτικο ξύπνημα (έστω κι αν το μεγαλύτερο μέρος της γυρίστηκε στην Αίγυπτο) και τη Στέλλα αλλά και πολύ ενδιαφέρουσες όψεις της σύγχρονης πρωτεύουσας στο Πάνω, κάτω και πλαγίως, παρά τις αρνητικές κριτικές που γράφτηκαν για την ταινία. Απέδωσε επίσης μοναδικά τη ζωή της ελληνικής επαρχίας στο Κορίτσι με τα μαύρα. Κύκνειο κινηματογραφικό του άσμα ο Βυσσινόκηπος με την υπέροχη Σαρλότ Ράμπλινγκ.

Σοφία Βέμπο-Μελίνα Μερκούρη στη Στέλλα

Η θεατρική παρουσία του Κακογιάννη όμως υπήρξε εξίσου σημαντική, έστω κι αν αναπόφευκτα αδικείται από την εφήμερη φύση του θεάτρου. Υπάρχουν ευτυχώς ηχογραφήσεις αλλά και λιγοστά πλάνα από την υπέροχη Δεσποινίδα Μαργαρίτα του στην οποία πρωταγωνιστούσε η Έλλη Λαμπέτη. Προσωπικά θυμάμαι κάποιες από τις πιο πρόσφατες παραστάσεις του που έτυχε να δω, όπως το Ναν με την Κάτια Δανδουλάκη, τον Νικήτα Τσακίρογλου και τη Χρυσούλα Διαβάτη, το Masterclass, πάλι με τη Δανδουλάκη, αλλά και τον Κοριολανό με τον Βλαδίμηρο Κυριακίδη και τη Μάρθα Βούρτση, πριν από έξι χρόνια στο Ηρώδειο. Διαβάζω επίσης ότι ο Κακογιάννης ήταν η αιτία να επανέλθει στο ελληνικό θέατρο η Ειρήνη Παπά, με το έργο Αντώνιος και Κλεοπάτρα, επίσης στο Ηρώδειο.

26 Ιουλίου 2005: Ο Μιχάλης Κακογιάννης παρακολουθεί από την πρώτη σειρά του Ηρωδείου τους/τις Βλαδίμηρο Κυριακίδη, Μάρθα Βούρτση, Γιάννη Βόγλη, Τατιάνα Παπαμόσχου, Γιώργο Κέντρο στον Κοριολανό που σκηνοθέτησε για το Φεστιβάλ Αθηνών. Στην πρώτη σειρά διακρίνεται επίσης ο Προεδρος της Δημοκρατίας Κάρολος Παπούλιας

Και βέβαια η προσφορά του Κακογιάννη στον ελληνικό πολιτισμό δεν ολοκληρώθηκε όταν έσβησαν οι κινηματογραφικοί ή θεατρικοί προβολείς. Μας κληροδότησε το "Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης" για το οποίο διέθεσε μεγάλο μέρος της περιουσίας του. Λειτουργεί μόνο δύο χρόνια, αλλά όλα δείχνουν ότι θα εξελιχθεί σε σημαντικό φορέα των πολιτιστικών μας πραγμάτων. Στον περίβολο του ιδρύματος θα ταφεί ο μεγάλος δημιουργός. Αξίζει να αναφέρουμε ότι η οικογένειά του ανακοίνωσε απόψε ότι ευχαριστεί την Πολιτεία για την πρόθεσή της να γίνει η ταφή του σκηνοθέτη δημοσία δαπάνη και παρακαλεί να αποδοθεί το σχετικό ποσό στο Υπουργείο Πολιτισμο. Το ήθος του Μιχάλη Κακογιάννη συνεχίζει να μας διδάσκει και μετά τον θάνατό του.

Πριν κλείσω αυτό το μικρό αφιέρωμα στον μεγάλο σκηνοθέτη, να αναφέρω και τρεις ρενο-φανατικές λεπτομέρειες σχετικές με εκείνον. Ο Κακογιάννης εκτιμούσε το ταλέντο της Ρένας Βλαχοπούλου. Η ίδια είχε δηλώσει στον Γιώργο Παυριανό (όταν εκείνος της πρότεινε το 1978 να ερμηνεύσει τη Νίνα στο ραδιοφωνικό Τρίτο στεφάνι) ότι ο σκηνοθέτης της είχε πει ότι τη σκεφτόταν για τον ρόλο αυτόν στην κινηματογραφική διασκευή του έργου που σχεδίαζε λίγα χρόνια πριν, το 1974. Δεν ξέρω αν έχει γραφτεί κάτι σχετικά στον Τύπο της εποχής, τα δημοσιεύματα που έχω βρει μέχρι στιγμής μιλούν για την πρόθεση του Κακογιάννη να γυρίσει το έργο με την Ειρήνη Παπά στον ρόλο της Εκάβης και επισημαίνουν ότι αναζητά τους υπόλοιπους ηθοποιούς. Δεν μπορώ να ξέρω αν είχε όντως καταλήξει στην επιλογή της Ρένας Βλαχοπούλου για τον ρόλο της Νίνας, αλλά αν αυτό ίσχυε, θα ήταν πολύ ενδιαφέρουσα η συνύπαρξης της Ειρήνης Παπά και της... Ειρήνης Βλαχοπούλου σ' αυτό το έργο. Ειδικά ο Κακογιάννης ήταν, νομίζω, πολύ αρμοδιότερος για την κινηματογραφική διασκευή του έργου από ό,τι ήταν ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, που επίσης είχε ακουστεί ότι επρόκειτο να το γυρίσει. Μια χαμένη ευκαιρία ίσως για τον ελληνικό κινηματογράφο αλλά και για τη Ρένα (τουλάχιστον όμως--και ευτυχώς για μας--η Ρένα ερμήνευσε τον ρόλο στο Τρίτο Πρόγραμμα, περισσότερα διαβάστε εδώ).

Ταχτσής-Βλαχοπούλου συζητούν για το ραδιοφωνικό Τρίτο Στεφάνι

Άλλη μια απόδειξη της εκτίμησης που έτρεφε ο Κακογιάννης για το ταλέντο της Ρένας, έστω και μέσα από ένα αρνητικό σχόλιο για τις επιλογές της, μάς μετέφερε πριν από αρκετά χρόνια η... θεία Πυθία του περιοδικού ΚΑΙ, δηλαδή ο δημοσιογράφος Κώστας Π. Παναγιωτόπουλος που διατηρούσε τη στήλη της θείας Πυθίας στο συγκεριμένο περιοδικό για πολλά χρόνια, μέσα από την οποία ασχολήθηκε κάποιες φορές και με τη Ρένα Βλαχοπούλου, την οποία και ο ίδιος εκτιμούσε. Τον Αύγουστο του 1991 λοιπόν, όταν παίζονταν τα τελευταία επεισόδια της Μάμα Μία στον ΑΝΤ1, η θεία Πυθία δημοσίευσε το ακόλουθο σχόλιο:

Κάποιες ώρες ο ΟΤΕ σου φέρνει στο ακουστικό σου τις πιο απίθανες συζητήσεις! Έτσι, έπεσα πάνω στο μεγάλο μας σκηνοθέτη Μιχάλη Κακογιάννη, που μιλούσε με τον επίσης σκηνοθέτη Μανούσο Μανουσάκη και σχολίαζε με τα χειρότερα λόγια τα ελληνικά σίριαλ ενός ιδιωτικού καναλιού και ειδικά το "Μάμα Μία" με τη Ρένα Βλαχοπούλου. "Τι θέλει πια η ευλογημένη και παίζει σε τέτοια απαράδεκτα πράγματα;" έλεγε ο ένας κι ο άλλος συμφωνούσε. Γι' αυτό κι εγώ δίνω το βραβείο της θείας Πυθίας στη Ρένα Βλαχοπούλου, για να προστατεύσει το όνομά της και το ταλέντο της και να αποφεύγει τα κακά σίριαλ και τα κακά τηλέφωνα.

(Δυστυχώς η Ρένα δεν... αξιοποίησε το βραβείο και ήδη εκείνες τις μέρες είχε ξεκινήσει τα γυρίσματα για το δεύτερο--και τελευταίο της--σίριαλ, το ακόμα χειρότερο Μάλιστα κύριε που προβλήθηκε την επόμενη σεζόν).

Μια πιο πρόσφατη δήλωση του Κακογιάννη για το ταλέντο της Ρένας Βλαχοπούλου έγινε δέκα χρόνια μετά το παραπάνω δημοσίευμα, στη διάρκεια ενός αφιερώματος της εκπομπής Η μηχανή του χρόνου--που παρουσίαζε τότε στη ΝΕΤ η Σεμίνα Διγενή--στην παράσταση Όμορφη Πόλη του 1962. Έχω γράψει πολλές φορές στο blog για τη θεατρική μονομαχία του καλοκαιριού του 1962: Μίκης Θεοδωράκης στο θέατρο "Παρκ" με την Όμορφη Πόλη σε σκηνοθεσία του Μιχάλη Κακογιάννη (πρωταγωνίστριες οι αδελφές Καλουτά), Μάνος Χατζιδάκις στο θέατρο "Μετροπόλιταν" με την Οδό Ονείρων σε σκηνοθεσία του Αλέξη Σολομού (με πρωταγωνιστές τον Δημήτρη Χορν και τη Ρένα Βλαχοπούλου).

Μιχάλης Κακογιάννης-Άννα Καλουτά στις πρόβες της Όμορφης Πόλης

Στην εκπομπή εκείνη ήταν παρόντες/ούσες ηθοποιοί της Όμορφης Πόλης (με επικεφαλής τη θαλερή Άννα Καλουτά που ερμήνευσε στο στούντιο τη "Μαργαρίτα Μαργαρώ" σε πέντε γλώσσες) και φυσικά και ο Μιχάλης Κακογιάννης ο οποίος σύγκρινε τις δυο παραστάσεις. Είπε λοιπόν πως τα κείμενα της Όμορφης Πόλης (που σε μεγάλο βαθμό οφείλονταν στον Μποστ) ήταν καλύτερα από τα κείμενα της Οδού Ονείρων, αλλά η Οδός Ονείρων ήταν αισθητικά ανώτερη από την παράσταση του "Παρκ" και "βέβαια είχε και τη Ρένα Βλαχοπούλου σε δυο-τρία νούμερα, η οποία ήταν έξοχη..." Δεν είναι βέβαια μόνον το σχόλιο του Κακογιάννη για τη Ρένα Βλαχοπούλου που με γεμίζει ικανοποίηση, είναι και η γενναιόδωρη στάση του απέναντι στους "αντιπάλους" του που με γεμίζει θαυμασμό για το ήθος του, πέρα από την αγάπη που τρέφω για το έργο του.

Ας είναι ελαφρύ το χώμα που θα τον σκεπάσει. Κι ας συνεχίζει το σπουδαίο έργο του να εμπνέει και τις νεότερες γενιές.

(Πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του Μιχάλη Κακογιάννη μπορείτε να βρείτε στην ιστοσελίδα του "Ιδρύματος Μιχάλης Κακογιάννης" αλλά και στις εξαιρετικές αναρτήσεις του φίλου bosko εδώ και εδώ).

Αφιέρωμα του περιοδικού "Νέα Εστία": Η Κατοχή και ο Εμφύλιος στην Τέχνη

Πριν από λίγες μέρες κυκλοφόρησε το νέο τεύχος του περιοδικού Νέα Εστία (τεύχος 1845, Ιούνιος 2011) που περιλαμβάνει την πλειοψηφία των εισηγήσεων του συνεδρίου Η δεκαετία του '40 στην τέχνη που διοργάνωσε τον Ιούλιο του 2010 το Δίκτυο για τη Μελέτη των Εμφυλίων Πολέμων σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας (και συγκεριμένα το Τμήμα Βαλκανικών Σπουδών, το Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης και το Τμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών), τον Δήμο Πρεσπών και τον Πολιτιστικό Οργανισμός Πρεσπών-Πρέσπεια 2010. Περισσότερες από τριάντα εισηγήσεις εξέτασαν τις διάφορες επιδράσεις των γεγονότων της δεκαετίας του '40 στην εξέλιξη των τεχνών στην Ελλάδα, παρουσιάζοντας άγνωστες πτυχές της καλλιτεχνικής ζωής στα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου, καθώς και τις αναπαραστάσεις αυτών των γεγονών στην καλλιτεχνική παραγωγή από τότε μέχρι σήμερα.

Την επιμέλεια του αφιερωματικού τεύχους της Νέας Εστίας είχαν η Βενετία Αποστολίδου και ο Γιώργος Αντωνίου, οι οποίοι σημειώνουν στην εισαγωγή ότι μέσα από τις σελίδες του αποδεικνύεται "πως η πολιτισμική ιστορία μπορεί να αποτελέσει ένα βασικό ερμηνευτικό κλειδί της εν λόγω δεκαετίας" και συμπληρώνουν:

Η ψευδαίσθηση ότι η δεκαετία 1940-1950 δεν ήταν τίποτε άλλο από την αέναη διαμάχη αριστεράς-δεξιάς, αντίαστασης-κατακτητών και δοσιλόγων, ανταρτών του ΔΣΕ και στρατιωτών του Εθνικού Στρατού συσκοτίζει πτυχές της πολύπλοκης πραγματικότητας της εποχής. Η μελέτη της τέχνης αυτονομείτα πολύ προσεκτικά από αυτά τα σκληρά πολιτικά πλαίσια χωρίς να τα αγνοεί· αντίθετα καταφέρνει να δείξει τα όρια επίδρασής τους σε ένα κοινωνικό θέμα όπως για παράδειγμα η δημόσια ψυχαγωγία και οι τέχνες. Αποτυπώνεται με ευκρίνεια πως ο Πόλεμος και η Κατοχή αλλάζουν τα πάντα στην ελληνική κοινωνία και κατ' επέκταση και στην τέχνη. Πως εντέλει τα πάντα μπορεί να είναι πολιτικά, αλλά δεν μπορεί να είναι μόνο πολιτικά. Για να το γενικεύσουμε, αυτό που αποδεικνύει το αφιέρωμα είναι πως η μελέτη του πολιτισμού μπορεί να φωτίσει ευκρινέστερα και τη μελέτη της πολιτικής.

 Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, Έλενα Χουζούρη, Θανάσης Βαλτινός, Βενετία Αποστολίδου

Το τεύχος ξεκινά με το άκρως ενδιαφέρον στρογγυλό τραπέζι, που άνοιξε και το συνέδριο, με θέμα "Αφήγηση, αναπαράσταση και λογοτεχνία", στη διάρκεια του οποίου αφενός η Βενετία Αποστολίδου και ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου ανέδειξαν διάφορες όψεις του θέματος της αναπαράστασης των γεγονότων του εμφυλίου στην ελληνική πεζογραφία από τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια μέχρι τις μέρες μας και αφετέρου οι συγγραφείς Θανάσης Βαλτινός (Η Κάθοδος των Εννιά, Ορθοκωστά), Έλενα Χουζούρη (Πατρίδα από Βαμβάκι), Νίκος Δαββέτας (Η Εβραία Νύφη) και Μαρλένα Πολιτοπούλου (Η Μνήμη της Πολαρόιντ) παρουσίασαν οι ίδιοι τις απόψεις τους για το πώς τα γεγονότα του Εμφυλίου επηρεάζουν και αποτυπώνονται στα έργα τους. Το στρογγυλό τραπέζι ήταν από τις σημαντικότερες στιγμές του συνεδρίου, καθώς σπάνια έχει κανείς τη δυνατότητα να ακούσει τους/τις ίδιους/ες τους/τις δημιουργούς να μιλούν για το έργο τους, ενώ στη διάρκειά του για πρώτη φορά, όπως επεσήμανε τότε η Βενετία Αποστολίδου, ο Θανάσης Βαλτινός μίλησε για πρώτη φορά για το μυθιστόρημά του Ορθοκωστά που έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις στους λογοτεχνικούς κύκλους και όχι μόνον.

Θανάσης Βαλτινός, Βενετία Αποστολίδου, Μαρλένα Πολιτοπούλου, Νίκος Δαββέτας

Μετά το στρογγυλό τραπέζι, το τεύχος της Νέας Εστίας παρουσιάζει την πλειοψηφία των εισηγήσεων που παρουσιάστηκαν στο συνέδριο και αφορούσαν εκτός από τη λογοτεχνία, τη μουσική, το θέατρο, τον κινηματογράφο, τα εικαστικά, την αρχικεκτονική και τα μνημεία. Αναλυτικότερα τα περιεχόμενα του τεύχους έχουν ως εξής:

Στρογγυλό τραπέζι: "Αφήγηση, αναπαράσταση και λογοτεχνία"

Βενετία Αποστολίδου, Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, Θανάσης Βαλτινός, Έλενα Χουζούρη, Νίκος Δαββέτας, Μαρλένα Πολιτοπούλου

Λογοτεχνία και παραλογοτεχνία:

Σάββας Καράμπελας 

Στον απόηχο του Πολέμου και της Κατοχής: η επανέκδοση της λογοτεχνικής επιθεώρησης Τα Νέα Γράμματα (1944-1945)

Αναστασία Μητσοπούλου  

Ο αντικομμουνισμός στα λογοτεχνικά περιοδικά: η περίπτωση του περιοδικού Ελληνική Δημιουργία (1948-1954)

Σπύρος Τσουτσουμπής 

Η έμφυλη διάσταση της πολεμικής εμπειρίας στο έργο του Ρόδη Ρούφου και του Έβελυν Γουώ

Μαρία Μποντίλα

Διαμόρφωση ταυτοτήτων μέσα από μη θεσμικά αναγνώσματα: το φαινόμενο «Μικρός Ήρωας» 

Μουσική και τραγούδι

Δημήτρης Θ. Κατσουλάκος  

Η Κατοχή και ο Εμφύλιος Πόλεμος μέσα από το λακωνικό μοιρολόι

Δημήτρης Κόκορης 

Απηχήσεις του Εμφυλίου στο λαϊκό τραγούδι: 1944-1962

Μανώλης Σειραγάκης 

Μια πιο πρώιμη χρονολόγηση των επιδράσεων του ρεμπέτικου στο έργο του Μάνου Χατζιδάκι

Απόστολος Πούλιος 

Στον Ρυθμό της Τζαζ: Μια μουσικοθεατρική μόδα της Κατοχής

Αλέξανδρος Χαρκιολάκης 

Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος και η Αντίσταση ως πηγή έμπνευσης για τους συνθέτες έντεχνης μουσικής 

Θέατρο

Γεωργία Κονδύλη

Κατοχή και Εμφύλιος στη Λυρική Σκηνή 

Κατερίνα Καρρά 

Η θεατρική κριτική στην Αθήνα της κατοχικής περιόδου. Η περίπτωση του Σπύρου Μελά

Κατερίνα Διακουμοπούλου-Ζαραμπούκα 

Το ελληνοαμερικανικό θέατρο τη δεκαετία του 1940 

Κινηματογράφος

Γιώργος Ανδρίτσος 

Η κατοχή και η αντίσταση στις ελληνικές ταινίες μυθοπλασίας μεγάλου μήκους από το 1974 μέχρι το 1981 

Κωστούλα Καλούδη  

Η επιρροή της δεκαετίας του '40 στον σύγχρονο ελληνικό κινηματογραφικό λόγο 

Κώστας Τερζής  

Από το βίωμα στην κινηματογραφική μυθοπλασία: Αποκλίνουσες κινηματογραφικές προσεγγίσεις στη δεκαετία του ’40, με αφορμή την ταινία Ψυχή βαθιά του Π. Βούλγαρη 

Αρχιτεκτονική και μνημεία

Αλέξανδρος Τενεκετζής  

Μονοπάτια της μνήμης στη μετεμφυλιακή Ελλάδα: η επίσημη απεικόνιση της μνήμης του πολέμου του ’40 στη δημόσια μνημειακή τέχνη μέχρι το '74

Βασίλης Δαλκαβούκης 

Το μνημείο ως κείμενο. Μια μεθοδολογική προσέγγιση των μεταπολεμικών μνημείων για τη δεκαετία του 1940

Βασίλης Κολώνας

Η αρχιτεκτονική στην Ελλάδα (1940-1952)

Εικαστικά

Κρίτων Παπαδόπουλος   

Η ανάπτυξη της ελληνικής πρωτοπορίας ως αποτέλεσμα της μετεμφυλιακής κατάστασης στην Ελλάδα 

Γλαύκη Γκότση  

Οι εικόνες του ’40 και ο ρόλος της μνήμης στο έργο της Άννας Κινδύνη

Νότα Πάντζου - Κατερίνα Στεφάτου  

Η εικαστική μνήμη μιας εξόριστης ζωγράφου: η περίπτωση της Κατερίνας Χαριάτη-Σισμάνη