Μουσική επικαιρότητα(?): Μιχάλης Σουγιούλ και Φεστιβάλ Τραγουδιού Θεσσαλονίκης

Δυο μουσικά γεγονότα αυτών των ημερών είναι σχετικά με τα ενδιαφέροντα αυτού του blog. Η συναυλία στη μνήμη του Μιχάλη Σουγιούλ που πραγματοποιήθηκε χτες το βράδυ στο Ηρώδειο και το Φεστιβάλ Ελληνικού Τραγουδιού που πραγματοποιείται απόψε στη Θεσσαλονίκη.

Μιχάλης Σουγιούλ

Ο Μιχάλης Σουγιούλ, κορυφαίος συνθέτης του ελαφρού τραγουδιού, πέθανε πριν από 50 χρόνια ακριβώς, τον Οκτώβριο του 1958. Ο ξανφικός χαμός του ήταν και πρόωρος: στα 52 του χρόνια και ενώ είναι σχεδόν βέβαιο ότι είχε πολλά ακόμα να δώσει στο ελληνικό τραγούδι. Μπορεί το ελαφρό τραγούδι να βρισκόταν στη δύση του, όπως και το αρχοντορεμπέτικο (δημιουργός και κορυφαίος εκπρόσωπός του ήταν ο Μιχάλης Σουγιούλ), ωστόσο η συνθετική του δεινότητα και η ευκολία με την οποία κινούνταν ανάμεσα στα είδη του τραγουδιού μας κάνει να πιστεύουμε ότι όχι απλώς θα είχε επιβιώσει στη νέα μουσική πραγματικότητα της δεκαετίας του ’60, αλλά θα μπορούσε και να προσαμοστεί στη νέα εποχή.

Το πραγματικό του όνομα ήταν Σουγιουλτζόγλου. Γεννήθηκε στο Αϊδίνι της Μικράς Ασίας, μάλλον το 1906. Στη Σμύρνη πήρε τα πρώτα του μαθήματα πιάνου. Βρέθηκαν οικογενειακώς στην Αθήνα το 1922 αλλά η μουσική του καριέρα ξεκίνησε στην Τρίπολη, το 1924, όπου παραθέριζε με την οικογένειά του. Αφού κάμφθηκαν οι αντιρρήσεις της οικογένειάς του, άρχισε να εργάζεται αρχικά ως ακορντεονίστας σε μεγάλες ορχήστρες (όπως του Θεόδωρου Παπαδόπουλου αλλά και του Εντουάρντο Μπιάνκο στις κατά καιρούς επισκέψεις του στην Ελλάδα) και αργότερα και ως συνθέτης. Τα τραγούδια του δισκογραφούνται και γίνονται μεγάλες επιτυχίες από τη Σοφία Βέμπο («Άσε τον παλιόκοσμο να λέει», «Ζεχρά», «Θα καθόμουνα πλάι σου»), τη Δανάη («Ας ερχόσουν για λίγο»), τον Φώτη Πολυμέρη («Άστα τα μαλλάκια σου»), τον Τώνη Μαρούδα («Λίγες καρδιές αγαπούνε»), τη Στέλλα Γκρέκα («Πού να ‘σαι τώρα») και άλλους και άλλες...

Στον πόλεμο του '40 ο ίδιος θα πολεμήσει στο αλβανικό μέτωπο, ενώ τα τραγούδια του, πρωτότυπα και παρωδίες, θα δίνουν τη δική τους μάχη στα αθηναϊκά θέατρα και στο ραδιόφωνο: η Σοφία Βέμπο θα συγκλονίζει τον κόσμο τραγουδώντας «Μας χωρίζει ο πόλεμος» και κυρίως «Παιδιά, της Ελλάδος παιδιά» (πάνω στη μελωδία της «Ζεχρά»). Μετά τον πόλεμο, ο Μιχάλης Σουγιούλ θα γίνει (μαζί με τον Αλέκο Σακελλάριο και τον Χρήστο Γιαννακόπουλο) ο πατέρας του αρχοντορεμπέτικου, γράφοντας το θρυλικό «Το τραμ το τελευταίο» για την επιθεώρηση Άνθρωποι άνθρωποι του θεάτρου «Μετροπόλιταν». Ο κόσμος του ελαφρού τραγουδιού «συμφιλιώνεται» με τις λαϊκές φόρμες (έστω και χωρίς τη συνοδεία του μπουζουκιού) και το κοινό λατρεύει το νέο είδος. Μέχρι τον θάνατό του, ο Σουγιούλ θα συνεχίζει να εργάζεται ακούραστα σε κέντρα, θέατρα, κινηματογραφικές ταινίες αλλά και στη δισκογραφία και να χαρίζει με απίστευτη ευκολία σπουδαία τραγούδια στον κόσμο. Όπως έλεγε χαρακτηριστικά ο Αλέκος Σακελλάριος, ο Σουγιούλ μπορούσε να μελοποιήσει ό,τι στίχο του έδινε, μπορούσε να μελοποιήσει ακόμα και την Αγία Γραφή!

Ο Μιχάλης Σουγιούλ συναντήθηκε κάποιες φορές και με τη Ρένα Βλαχοπούλου. Αρχικά, στην πρώτη της θεατρική εμφάνιση στο θέατρο «Μοντιάλ» όπου τον χειμώνα του ελληνοϊταλικού πολέμου (1940-41) η Ρένα ήταν η νεαρή τραγουδίστρια των τριών πολεμικών επιθεωρήσεων που ανέβηκαν εκεί (αν και σαφώς τον πρώτο ρόλο εκεί είχε η επιβλητική παρουσία της Σοφίας Βέμπο) και περιείχαν και κάποια τραγούδια του Μιχάλη Σουγιούλ. Αργότερα, στην Κατοχή, αρχικά στο θέατρο Πάνθεον (1942-43) και μετά στο θέατρο Λυρικόν (καλοκαίρι του 1943), ο Μιχάλης Σουγιούλ εμφανίζεται ως ακορντεονίστας στις επιθεωρήσεις που ανεβαίνουν εκεί και καθιερώνουν τη Ρένα ως «Βασίλισσα της Τζαζ». Οι δυο καλλιτέχνες θα πραγματοποιήσουν κάποιες ακόμα έκτακτες εμφανίσεις στα μέσα της δεκαετίας του ’50 (υπάρχει ένα φωτογραφικό ντοκουμέντο από αυτές στο βιβλίο του Γιώργου Τσάμπρα Μιχάλης Σουγιούλ: Ας ερχόσουν για λίγο που εκδόθηκε από την «Άγκυρα»). Δυστυχώς δεν υπάρχει κανένα δισκογραφημένο τραγούδι του Σουγιούλ με τη φωνή της Ρένας Βλαχοπούλου, αλλά δεν γνωρίζουμε τι υπάρχει (ή υπήρξε...) σχετικό στο αρχείο του ΕΙΡ.

Τα τελευταία χρόνια οι τρεις κόρες του, Ηρώ, Αλίκη και Μαρία, τρεις εξαιρετικές κυρίες και μουσικοί, ακούραστα φροντίζουν για τη διάσωση και τη διάδοση του έργου του πατέρα τους. Οι τρεις τους ήταν άλλωστε η βασική πηγή πληροφοριών για το βιβλίο του Τσάμπρα και ήταν σαφώς βασικές συνεργάτιδες των συντελεστών της προχθεσινής συναυλίας το Ηρώδειο. Ψυχή της συναυλίας αυτής ήταν ο Μπάμπης Τσέρτος, ο οποίος είχε την πρωτοβουλία για την κυκλοφορία ενός διπλού CD αφιερωμένου στον Μιχάλη Σουγιούλ που κυκλοφορεί αυτές τις μέρες. Τόσο στο CD (όσο και στη συναυλία, υποθέτω), ο Τσέρτος δεν περιορίστηκε στα αρχοντορεμπέτικα τραγούδια του συνθέτη που ταιριάζουν στο ρεπερτόριο του γνωστού τραγουδιστή. Απεναντίας, ο Τσέρτος (έπειτα και από παρότρυνση των κορών του Σουγιούλ) δοκιμάζεται, με εξαιρετικά αποτελέσματα, και στα «ελαφρά» τραγούδια. Εκτός από τον Τσέρτο, συμμετέχουν στο CD οι Λουκιανός Κηλαηδόνης, Σπύρος Παπαδόπουλος, Σταμάτης Φασουλής, Χρήστος Νικολόπουλος, Νίνα Λοτσάρη, Νάντια Καραγιάννη, Χρυσούλα Στεφανάκη, Θάνος Πολύδωρας, Ανδρέας Μαζαράκης και Γρηγόρης Ψαριανός.

Στη χθεσινοβραδυνή συναυλία που είχε τον ταιριαστό τίτλο «Και ο μήνας έχει εννιά», εκτός από τον Μπάμπη Τσέρτο εμφανίστηκαν και οι Ελένη Δήμου, Μάρα Θρασυβουλίδου, Νάντια Καραγιάννη, Λουκιανός Κηλαηδόνης, Ηλίας Λογοθέτης, Μανώλης Μητσιάς, Νατάσσα Μποφίλου, Δαυίδ Ναχμίας, Σπύρος Παπαδόπουλος, Θάνος Πολύδωρας, Χρυσούλα Στεφανάκη και η Ελίζα Μαρέλλι. Ωστόσο, η έκπληξη της βραδιάς ήταν η συμμετοχή της σπουδαίας Στέλλας Γκρέκα. Η Στέλλα Γκρέκα, μια κορυφαία ερμηνεύτρια του ελαφρού του τραγουδιού που ουσιαστικά μεσουράνησε μόνο για 2 χρόνια στον καλλιτεχνικό χώρο και στη συνέχεια αποσύρθηκε. Άφησε όμως το στίγμα της και αρκετές ηχογραφήσεις καθώς και δυο ταινίες (από τις οποίες, νομίζω, σώζεται μόνο μία αλλά δυστυχώς προβάλλεται πολύ σπάνια: η Μαρίνα του Αλέκου Σακελλάριου). Διαβάστε το πολύ ωραίο αφιέρωμα του blogger Θράσου εδώ. Η παρουσία της σεμηνής και αθόρυβης κυρίας Στέλλας Γκρέκα αποτελεί για μένα μέγα καλλιτεχνικό γεγονός, αλλά δυστυχώς δεν μπορούσα να βρίσκομαι στο Ηρώδειο. Ελπίζω κάποιος/α να σκέφτηκε να μαγνητοσκοπηθεί η βραδιά για να χαρούμε αυτή την υπέροχη φωνή και παρουσία (η τελευταία φορά που εμφανίστηκε στην τηλεόραση ήταν πριν από 13 χρόνια για να μιλήσει με αγάπη και θαυμασμό για τον Γιάννη Σπάρτακο και τη Ρένα Βλαχοπούλου σε μια εκπομπή της ΕΤ-1).

Φεστιβάλ Τραγουδιού

Την ίδια στιγμή που το κοινό του Ηρωδείου τραγουδούσε Μιχάλη Σουγιούλ, το κοινό της Θεσσαλονίκης αλλά και το τηλεοπτικό κοινό της ΝΕΤ παρακολουθούσε τον προκριματικό διαγωνισμό του Φεστιβάλ Ελληνικού Τραγουδιού. Με αρκετές συμπαθητικές παρουσίες αλλά με κομμάτια που τα περισσότερα δεν δίνουν, νομίζω, τις καλύτερες εγγυήσεις για το μέλλον του τραγουδιού μας, αλλά και με ένα αφιέρωμα στον Μίμη Πλέσσα που θαρρώ του έλειπε ψυχή, ο θεσμός αυτός παλεύει να σταθεί στα πόδια του. Είναι ένας θεσμός αναμφίβολα σημαντικός, αλλά πραγματικά δεν ξέρω γιατί δεν μπορεί να αναδείξει νέες σημαντικές μουσικές παρουσίες. Κάθε φορά που τον παρακολουθώ (φέτος από την τηλεόραση, δυστυχώς, αλλιώς ενθουσιάζεσαι, ακόμα και με πιο μέτριες παρουσίες, όταν βρίσκεσαι εκεί...), προβληματίζομαι και ο νους μου πάει σε εκείνα τα παλιά φεστιβάλ, στα οποία βέβαια συμμετείχαν και νέοι/ες αλλά και καταξιωμένοι/ες δημιουργοί/ερμηνευτές/ερμηνεύτριες... Φυσικά εγώ θα σας θυμίσω την παρουσία της Ρένας Βλαχοπούλου σε εκείνα τα παλιά φεστιβάλ.

Η Ρένα Βλαχοπούλου τραγούδησε μόνο δυο φορές και μάλιστα στα δύο πρώτα φεστιβάλ που είχε διοργανώσει το ΕΙΡ στην Αθήνα. Στο πρώτο φεστιβάλ, στις 3 Οκτωβρίου του 1959, η Ρένα Βλαχοπούλου τραγούδησε το «Είσαι η άνοιξη κι είμαι ο χειμώνας» σε μουσική Κώστα Καπνίση και στίχους Θάνου Σοφού. Το τραγούδι ήταν ιδιαίτερα γοητευτικό, αλλά μάλλον «δύσκολο» ακόμα και για το κοινό του «ελαφρού» τραγουδιού. Δεν διακρίθηκε και δεν δισκογραφήθηκε. Στις μέρες μας έφτασε μόνο χάρη στην ηχογράφηση που έγινε εκείνη τη χρονιά στους ραδιοθαλάμους του ΕΙΡ. Τα βραβεία του 1^ου φεστιβάλ κέρδισαν κατά σειρά το «Κάπου υπάρχει η αγάπη μου» του Μάνου Χατζιδάκι με τη Νάνα Μούσχουρη, το «Ξέρω κάποιο αστέρι» των Μίμη Πλέσσα-Γιώργου Οικονομίδη, πάλι με τη Νάνα Μούσχουρη και το «Εσένα» των Γιάννη Σπάρτακου-Αλέκου Λιδωρίκη με τον Γιάννη Βογιατζή.

Αξίζει να αναφέρουμε ότι η βράβευση του Χατζιδάκι προκάλεσε πολλές αντιδράσεις στο «κατεστημένο» ελαφρό τραγούδι, ο Μίμης Πλέσσας ισχυρίζεται ότι το 1^ο βραβείο του δόθηκε έπειτα από παρασκήνιο συνεννοήσεων και όχι επειδή το άξιζε, αλλά όλα αυτά είναι απλώς ενδεικτικά της αμηχανίας των παλιών μπροστά στο επερχόμενο, δυναμικό καινούριο που χάραζε μια νέα εποχή στη μουσική του τόπου. Αυτό το καινούριο θα κυριαρχούσε και στο φεστιβάλ της επόμενης χρονιάς.

Πριν περάσουμε όμως στο 2^οΦεστιβάλ, να αναφέρω δυο ακόμα λεπτομέρειες που αφορούν το 1^ο και τη Ρένα Βλαχοπούλου. Εκτός από το «Είσαι η άνοιξη κι είμαι ο χειμώνας», έχει επιβιώσει μια ηχογράφηση με τη φωνή της ενός ακόμα τραγουδιού του 1^ου φεστιβάλ: «Σε είδα κάποιο μεσημέρι» του Λυκούργου Μαρκέα που τραγούδησε στο φεστιβάλ ο Τώνης Μαρούδας, αλλά δεν είχε καλύτερη τύχη από το τραγούδι της Ρένας. Μεγαλύτερη όμως επιτυχία με τη φωνή της Ρένας είχε ένα τραγούδι που είχε υποβληθεί στην επιτροπή του Φεστιβάλ αλλά απορρίφθηκε: το «Τι κρίμα αγάπη μου» του Γιάννη Σπάρτακου σε στίχους Αιμίλιου Σαββίδη. Τελικά δισκογραφήθηκε και αγαπήθηκε πολύ.

Στις 3 Ιουλίου του 1960 πραγματοποιείται λοιπόν το 2^ο Φεστιβάλ Τραγουδιού του ΕΙΡ και το κλίμα είναι παρόμοιο με το 1^ο: και πάλι θα θριαμβεύσουν Χατζιδάκις και Μούσχουρη, και μάλιστα με δυο τραγούδια που ισοψηφούν: «Το κυπαρισσάκι» και «Η τιμωρία». Στη δεύτερη θέση ο Σπήλιος Μεντής με το γλυκύτατο «Κι όμως υπάρχει χαρά» που τραγουδά η Γιοβάννα και στην τρίτη θέση, δυο καθαρόαιμοι εκπρόσωποι του ελαφρού, ο Νίκυ Γιάκοβλεφ και η Μαίρη Λω με το «Καλή αντάμωση». Η Ρένα Βλαχοπούλου θα... πλησιάσει στην κορυφή καθώς τραγουδάει με τη συνοδεία του Γιάννη Βογιατζή το «Πρώτο χελιδόνι» των Γεράσιμου Λαβράνου-Γιώργου Οικονομίδη που θα τιμηθεί με βραβείο στίχων (το οποίο συνοδευόταν από 3.000 δραχμές—το 1^ο βραβείο ήταν 42.500 δραχμές, για να καταλάβετε τη διαφορά!). Το «Πρώτο χελιδόνι», ένα πολύ όμορφο βαλσάκι, κυκλοφόρησε σε δίσκο 45 στοφών. Ωστόσο στο αρχείο του ΕΙΡ υπάρχει μια διαφορετική εκδοχή, με πιο αργό ρυθμό. Πιθανόν αυτή ήταν η πρώτη του μορφή, όπως ακούστηκε στο φεστιβάλ, αλλά να προτιμήθηκε για το δίσκο ένας πιο γρήγορος ρυθμός που προσφέρεται και για χορό (τη βερσιόν του δίσκου ακούμε εδώ, στο blog).

Την επόμενη χρονιά πραγματοποιήθηκε το 3^ο Φεστιβάλ του ΕΙΡ, στο οποίο ο Χατζιδάκις πήρε το 2^ο βραβείο ενώ το 1^ο δόθηκε στην «Απαγωγή» του Μίκη Θεοδωράκη με τη Μαίρη Λίντα. Την επόμενη χρονιά το φεστιβάλ αποκτά νέο όνομα και καινούρια αρίθμηση, «Φεστιβάλ Ελαφρού Τραγουδιού», και μεταφέρεται στη Θεσσαλονίκη. Για την ιστορία αναφέρω ότι οι νικητές ήταν (παραδόξως!) δυο κλασικοί εκπρόσωποι του ελαφρού τραγουδιού, και παλιοί συνεργάτες της Ρένας Βλαχοπούλου, ο Κώστας Γιαννίδης και η Καίτη Μπελίντα, με τις «Αλυσίδες». Η Ρένα Βλαχοπούλου δεν τραγούδησε ξανά στο Φεστιβάλ, ωστόσο το 1979 προσκλήθηκε από τους διοργανωτές για να συμμετάσχει στην κριτική επιτροπή του 18^ου Φεστιβάλ Ελληνικού Τραγουδιού (όπως είχε μετονομαστεί τότε). Μεταξύ άλλων στην κριτική επιτροπχή συμμετείχε και ο γνωστός Θεσσαλονικιός συνθέτης και πιανίστας (μέλος του θρυλικού συγκροτήματος Olympians και δημιουργός της μεγάλης επιτυχίας "Συγνώμη") ο οποίος μου διηγήθηκε κάποτε ότι σ' όλη τη διάρκεια της βραδιάς η Ρένα Βλαχοπούλου έπλεκε και, όταν ακουγόταν κάποιο τραγούδι σε στυλ... Χατζηαποστόλου, σταματούσε το πλέξιμο και έκανε νόημα: "Αυτό!" Η Ρένα Βλαχοπούλου πάντα χαλαρή, πάντα άνετη, πάντα... εργατική, ακόμα και ως μέλος κριτικής επιτροπής!

Το Φεστιβάλ ακολούθησε μια φθίνουσα πορεία στα χρόνια του ’80 και του ’90 με αποτέλεσμα το 1997 να... κλείσει αυλαία. Το 2005 αποφασίστηκε η αναβίωσή του, η οποία ξεκίνησε με τους καλύτερους οιωνούς και υποστηρίχτηκε από εκλεκτούς/ές καλλιτέχνες/ιδες του σύγχρονου τραγουδιού. Δυστυχώς το επίπεδο των τραγουδιών που υποβλήθηκαν από τότε μάλλον μας προβληματίζει. Ωστόσο, ας ευχηθούμε απόψε καλή επιτυχία στα νέα παιδιά που διαγωνίζονται στον Τελικό και ας ελπίσουμε ότι στο μέλλον θα μας δώσουν ακόμα καλύτερα τραγούδια...

ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ: Λόγω των νέων μου επαγγελματικών υποχρεώσων και της διαμονής μου στην Τρίπολη, δεν μπορώ δυστυχώς να έχω πρόσβαση στο αρχείο μου. Έτσι θα σας... χρωστάω για λίγες μέρες τη φωτογραφία της Ρένας Βλαχοπούλου με τον Μιχάλη Σουγιούλ καθώς και τις φωτογραφίες από εκείνα τα πρώτα φεστιβάλ του ΕΙΡ και από τη συμμετοχή της στην κριτική επιτροπή του Φεστιβάλ Τραγουδιού του 1979... Επιστρέψτε στην ανάρτηση αυτήν μετά από ένα μήνα για να τις δείτε...


Φεστιβάλ UPDATE: Μόλις βραβευτηκε με το 1ο βραβείο ο Αλέξανδρος Γούδας για το "Φανταστικό τανγκό" του. Ήταν ένα από τα ελάχιστα τραγούδια που εγώ ξεχώρισα σ' αυτό το φεστιβάλ και χαίρομαι πάρα πολύ για τη βράβευσή του. Πέρα από το πολύ όμορφο τραγούδι του και την εξαιρετική σκηνική του παρουσία, τον χάρηκα πολύ τώρα στο τέλος που προτίμησε να τραγουδήσει το κομμάτι του ανάμεσα στον κόσμο και τους δικούς του ανθρώπους και όχι στη σκηνή. Καλή συνέχεια από εδώ και πέρα...


Σουγιούλ στο Ηρώδειο UPDATE: Μόλις κατάφερα και εντόπισα ένα ρεπορτάζ από τη βραδιά Σουγιούλ στο Ηρώδειο. Τελικά η κυρία Στέλλα Γκρέκα δεν τραγούδησε στη συναυλία. Ωστόσο η βραδιά πρέπει να ήταν πολύ ωραία αν κρίνω από το κείμενο του Χάρη Συμβουλίδη που μπορείτε να διαβάσετε εδώ. Ελπίζω η Κυρία Στέλλα Γκρέκα να είναι καλά και να μας τιμήσει με μια εμφάνισή της με κάποια άλλη αφορμή πολύ σύντομα.